52
O’qitish usuli
– o’qitish va tarbiyaviy ishlar
olib borishdagi didaktik
qo’llashlar va vositalarning tartiblangan majmuasi. O’qitish usuli o’qituvchi va
o’quvchilarning navbat almashib turadigan va o’zaro bog’liq bo’lgan faoliyati.
Har qanday o’qitish usuli maqsadni, harakatlar tizmini, o’qitish vositalari va
belgilangan natijaga erishishini o’z ichiga oladi. O’qitish usulning obyekti va
subyekti o’quvchi hisoblanadi.
Biror-bir bitta o’qitish usulidan sof holda faqat maxsus rejalashtirilgan o’quv
yoki tadqiqot maqsadlaridagina foydalaniladi. Odatda, o’qituvchi turli o’qitish
usullaridan foydalanshni afzal ko’radi.
O’qitish usuli – tarixiy kategoriya. Pedagogikaning
butun tarixi davomida
o’qitish usullari muammosini hal etishga turlicha nuqtayi nazardan qaralib
kelingan: ya’ni, faoliyat shakllari; faoliyatning mantiqiy tizimlar va funksiyalar
shakli; faoliyatning bilish xarakteri orqali muammoga
yechim topishga harakat
qilingan. Bugungi kunda zamonaviy o’qitish usullari nazariyasiga turlicha
yondashuvlar mavjud.
O’qitish usullarini tasniflash (klassifikatsiyalash) har xil asoslarda olib
boriladi.
Bilish faoliyati xarakteriga ko’ra:
–illyustrativ-tushuntirishli (hikoya, ma’ruza, suhbat, namoyish);
–reproduktiv-tiklovchi (masalalar yyechish, tajribalarni takrorlash);
–muammoli (muammoli topshiriqlar, bilishga doir topshiriqlar);
–qisman-izlovchi – evristik;
–tadqiqiy.
Faoliyat komponentlariga ko’ra:
–tashkiliy-harakatli – o’quv-o’rganish faoliyatini tashkil qilish usullari;
–omilkorlik (stimullashtiruvchi) – o’quv-o’rganish
faoliyatini stimullash va
motivlashtirish usuli;
–nazorat-baholash – o’quv-o’rganish faoliyatini nazorat va o’z-o’zini nazorat
qilish usullari.
53
Didaktik maqsadlarga ko’ra:
–yangi bilimlarni o’rganish usullari;
–bilimlarni mustahkamlash usullari;
–nazorat qilish usullari.
O’quv materialini bayon qilish vositalariga ko’ra:
–monolog vosita – inshakltsion-xabar beruvchi (hikoya, ma’ruza,
tushuntirish);
–dialog asosidagi vosita (muammoli bayon, suhbat, bahs).
O’quvni tashkil qilish shakliga ko’ra:
O’quvchilarning mustaqilligi darajasiga ko’ra:
Bilimlar manbasini yetkazishga ko’ra:
–og’zaki (hikoya, suhbat, ma’ruza, yo’riqnoma, munozara);
–ko’rgazmali (namoyish, illyustratsiya, chizma, materialni ko’rsatish, jadval);
–amaliy (mashqlar, laboratoriya ishi, amaliyot).
Shaxs tizimini hisobga olishga ko’ra:
–anglash (hikoya, suhbat, ko’rsatma berish, illyustratsiyalash);
–xususiyati (mashg’ulot, mashq v.h.);
–hissiyot – stimul hosil qilish (ma’qullash, maqtash, e’tirof etish, nazorat).
Keltirib o’tilgan tasniflashlar didaktik aspektda ko’rib chiqiladi: bu yerda
matematikaning predmet mazmuni yetarlicha bo’lmaydi, shuning uchun
matematikaga o’qitish usullarining barcha nomenklaturasini tasvirlash mumkin
emas. O’qitish usullarini tanlash –
ijodiy ish, shunday bo’lsa-da, u o’qitish
nazariyasini
bilishga
asoslanadi.
O’qitish
usullarini
bo’lishning,
universallashtirishning yoki yopiq holda (izolyatsiyalangan) ko’rib chiqishning
iloji yo’q. Bundan tashqari, o’qitishning u yoki bu usuli qo’llanish sharoitlariga
ko’ra, bir paytning o’zida samarali bo’lishi yoki samarasiz bo’lishi ham mumkin.
O’qitishning yangi mazmuni matematikaga o’qitishning
yangi usullarini
keltirib chiqaradi. O’qitish usullarini qo’llashda kompleks yondashuvga,
egiluvchanlik hamda o’sib boruvchi xususiyatlarga e’tibor qaratish zarur.
54
O’qitish usullarini pedagogik tasniflash – dars o’tish usullari va o’rganish
(o’qish) usullarini ajratadi. Keyingilari, o’z navbatida, matematikaga o’qitish
usularining ilmiy (kuzatish, tahlil, sintez v.h.) va o’quv (evristik,
modellar orqali
o’qitish v.b.) usullari orqali tavsiya etilgan.
Dars o’tish usullari – vosita va metodlar, inshakltsiya vositasi, boshqarish va
o’quvchilarning bilish faoliyatini nazorat qilishdan iborat.
O’qitish usullari – vosita va metodlar, o’quv materialini o’zlashtirish
vositalari, o’qitish va o’z-o’zini nazorat qilishning tiklovchi va mahsuldor
qo’llanishlari.
Matematik tadqiqotning asosiy usullari – kuzatish va tajriba,
solishtirib
ko’rish, tahlil va sintez, umumlashtirish, mavhumlashtirish va aniqlashtirish.
Matematika o’qitishning zamonaviy usullari: muammoli (istiqbolli),
dasturlangan o’qitish, evristik, matemaktik modellar qurish, aksiomatik v.b.
O’qitish usullarini tasniflashni ko’rib chiqamiz (1-jadval).
