102
Spirt ishlab
chiqarish uchun don, shu jumladan, oziq-ovqat
va em sifatida
ishlatishga yaroqsiz bo’lgan donlarni ham ishlatish mumkin. Spirt ishlab
chiqarish uchun bug’doy, arpa, javdar, makkajo’xori, tariq, suli kabi
boshoqli
ekinlar ishlatilishi mumkin. O’zbekistonda spirt ishlab chiqarish uchun asosan
bug’doy doni ishlatiladi. Solod ishlab chiqarish uchun esa yuqori sifatli
kondisiyali arpa, tariq va suli donlari ishlatiladi.
Don sifatini birlamchi baholash uchun organoleptik usullardan foydalaniladi.
Hidini tekshirish. Kaftga bir siqim don olinadi va nafas bilan isitiladi. Isitish
maqsadida quyidagi usuldan ham foydalanish mumkin: toza shisha idishga oz
miqdordagi don va uning ustiga harorati 60
o
S bo’lgan suv quyiladi. 2-3
daqiqadan
so’ng suv to’kiladi. Ikkala holda don hidi hid bilish organi bilan aniqlanadi.
Ta’mini tekshirish. Bir necha donni chaynab, ta’mini aniqlaydilar.
Rangini tekshirish. Don rangi etalon bilan taqqoslanadi.
Ifloslanganlikka tekshirish. Bir hovuch donni asta-sekinlik bilan 1-2 daqiqa
davomida aylanma harakatga keltiradilar. Natijada engil xas-cho’p yuqoriga
ko’tarilib, og’iri pastga tushadi. Barmoqlar orasidan
don pastga tushgach, qoldiq
xas-cho’p og’irligiga qarab donning ifloslanganlik darajasini aniqlaydilar.
Namligini tekshirish. Ho’l don shaffofligini yo’qotadi hamda xiralanadi,
sochiluvchanlik xususiyatini yo’qotadi. Quruq don barmoq oralaridan bemalol
sochiladi (Ya’ni o’tib ketadi), ho’l don esa to’dalanib qoladi. Quruq
don massasi
ichiga qo’l tiqilganda sovuqlik, ho’l donga qo’l tiqilganda esa issiqlik va namlik
seziladi hamda qo’lga donlar yopishib qoladi. Qattiq
yuzada donni pichoq bilan
ikkiga bo’lganda namligi 14-15 % bo’lgan don bo’lakchalari ikki tomonga uchib
ketadi; 16-17 % namlikka ega bo’lgan don bo’lakchalari uchib ketmaydi; 17 % dan
ortiq namlikka ega don esa eziladi.
Albatta, yuqorida keltirilgan tahlil usullari don sifati haqida birlamchi tasavvur
qilish uchungina o’rinlidir. Lekin amaliyotda ushbu tahlillar ham muhim
ahamiyatga ega. Ya’ni, aytaylik, spirt zavodiga bir necha korxonalardan don
103
kelsin. Albatta, namlikka tekshirish orqali namligi yuqori bo’lgan
donlar alohida
sig’imlar (silos)da (mos ravishda alohida maydonlarda) saqlanadi va ular tezda
qayta ishlashga yuboriladi.
Donlar nuqsonlik darajasi to’rtga bo’linadi:
-birinchi nuqsonlik darajasidagi don – biologik tinch holatdan chiqqan don
bo’lib, ulardan solod hidi kelib turadi;
-ikkinchi nuqsonlik darajasidagi don – mog’orlagan
hidli don;
-uchinchi nuqsonlik darajasidagi don – chirigan hidli don;
-to’rtinchi nuqsonlik darajasidagi don o’z-o’zidan qizigan don bo’lib, tashqi
qobig’i qo’ng’ir yoki qora rangda bo’ladi.
Spirt zavodlarida qurg’oqchilik yillarida etishtirilgan donlar ham qabul qilinadi.
Ushbu donlar texnik to’liq etilmagan donlar bo’lib hisoblanadi. Spirt zavodlari
nokondision donlarni ham qabul qilishi va spirtga qayta ishlashi shart. Faqat bu
holda chiqadigan spirtning miqdori reglament bilan me’yorlanmagan.
Donlar zavodga to’rt o’qli temir yo’l yopiq vagonlarida yoki avtomashinalarda
keltiriladi.
