43
avtomatlashgan holda, faqat oxirgi natijani tekshirib ko’rish orqali bajaradi (bu –
intreozatsiya, ichki plandagi harakat deb nomlanadi).
Ana shu jihatlarni inobatga olgan P.Ya. Galperin aqliy harakatlarni bajarishga
o’rgatishni quyidagi bosqichlarda amalga oshirishni tavsiya etadi:
1. O’quvchilarning yangi harakati uchun mo’ljal olishi;
2. Harakatni moddiy (moddiylashgan) holda bajarish;
3. Ichki rejada harakatlanish.
Biz pedagoglar uchun P.Ya. Galperinning mana bu talabi ham muhimdir: agar
aytib o’tilgan bosqichlardan birortasini o’quvchi
uddalay olmasa, uni darhol
avvalgi bosqichga qaytarish kerak.
Aytish mumkinki, ikkinchi bosqichdan uchinchi bosqichga – ichki planda
harakatlanishga o’tish – shunchaki oddiy emas. Shuning uchun ham P.Ya. Galperin
uchinchi bosqichga o’tishni ta’minlash uchun qo’shimcha bosqichlarni ham tavsiya
etgan: tashqi va ichki nutq (ichda aytiladigan nutq).
Hozirgi kunda Galperin nazariyasi barchaga ma’lum.
Agar Siz bu nazariya
bilan tanish bo’lmasangiz, albatta, P.Ya. Galperin va S.V. Kabilnitskayaning
«Diqqatni eksperimental jamlash» deb nomlangan kitobini (M.: MGU. 1974) qarab
chiqishingiz lozim bo’ladi.
P.Ya. Galperin nazariyasidan algoritmlarni o’rganishda foydalanish juda
qulay va u juda odatiy tus olgan.
1. Biz tushuntirishni ushbu algoritm qanday harakatlardan tashkil topganligi
to’g’risida ma’lumot berishdan boshlaymiz. Masalan,
y = ax
2
+
bx + c
kvadrat
funksiyasi javdvalini tuzish uchun:
a) parabolaning yuqori qismi abssissasi
ni
formula bo’yicha
topish;
b) parabolaning yuqori qismi ordinatasi
ni
=a
+b
+c
formulalari orqali topish;
c) koordinata teksiligida parabola yuqori qismini M(
,
) quring;
d) Y=a
parabolasini parallel ravishda OM vektoriga o’tkazing.
44
Bu ma’lumotni shunga o’xshash qurilishga ega misol bilan u yoki bu vosita
bilan o’quvchilarning diqqat-nazariga yetkazamiz. Shu tariqa P.Ya.
Galperin tili
bilan aytganda, harakatning mo’ljal asosi yaratiladi. Birinchi bosqichning o’zi esa
aslida ham, aqliy harakatni shakllantirishning mo’ljal bosqichi hisoblanadi.
2. Biz (a–d)da ko’rsatilgan harakatlar o’quvchilar tomonidan bajarilishini,
ular bilan birgalikda qadam-baqadam to’g’riligini tekshirib borish orqali tashkil
etamiz, mana shuning o’zi – moddiylashtirishdir.
3. Biz qadamlarning (a–d) tez, avtomatlashgan holda bajarilishiga erishamiz
va oxirgi natija asosida algoritmning to’g’ri bajarilganligini tekshirib boramiz.
Mana shuning o’zi – interiorizatsiyalashgan harakatlar bosqichidir.
Biz 2- va 3- bosqichlar orasida o’quvchilarga yo’l qo’yilgan
xatolarni
to’g’rilash, harakatlari qanday bo’lganligini va uni qanday to’g’rilash
mumkinligini baland ovozda tushuntirib borish orqali juda katta ish olib boramiz.
Shu tariqa baland ovozli nutq bosqichi yuzaga keltiriladi. Biz o’quvchidan o’ylab
ko’rishni va agar bor bo’lsa, xatolarni o’zi topishini iltimos qilamiz. Shu tariqa
o’quvchi uchun ichki nutq bosqichi yuzaga keltiriladi.
Algoritm bilan ishlashning ana shunday oddiy va odatiy amaliyoti haqida
o’ylaganda, P.Ya. Galperin hech qanday yangilik yaratmagan,
degan fikrga ham
kelish mumkin. Aslida esa, P.Ya. Galperinning bu ilmiy muvaffaqiyati shundaki, u
aynan ana shu ish tartibi insondagi nafaqat algoritmni o’zlashtirish harakatlariga,
balki har qanday aqliy harakatning shakllanishiga ham mos keladi. Shu ma’noda
aytadigan bo’lsak, P.Ya. Galperin nazariyasidan foydalanish nafaqat algoritmlarga
o’qitishning texnologik ish tartibini tashkil etishda, balki aniqlovchilar va
teoremalarni o’qitishda ham qo’l keladi.
Ta’kidlash zarurki, biz har qanday harakatni ham
avtomatlashtirish tarzidan
olib borishga intilmaymiz. Agar maqsadimiz o’quvchilarga ma’lum bir harakat
haqida
