29
Bugungi kunga kelib, fanlarni chuqurlashtirgan holda o’qitish
metodi paydo
bo’la boshladi. Bu esa bir qator ijtimoiy bo’lmagan fanlarni o’qitish soatlarini
qisqartirishga olib keladi. Bunday sinflarda o’qiydigan o’smirlar ko’proq darjada
ijtimoiy fanlarni o’rganishga rag’bat bildiradilar. Afsuski, bunday bolalarning bir
qismi matematikani asosiy fan emas, deb hisoblaydilar. Shuning uchun ham ayrim
matematika o’qituvchilari uchun bunday sinflar bilan ishlash biroz qiyin tuyyiladi
hamda qiziqarli bo’lmaydi. Bundan tashqari, ko’pchilik matematika o’qituvchilari
ijtimoiy fanlarni o’rganayotganlar uchun matematika o’qitish kerakmi, yo’qmi,
deya ikkilanadilar.
Matematika – ijtimoiy fan, deya ta’kidlash ko’pchilik uchun munozarali
bo’lib tuyilishi mumkin. Lekin barcha fanlar asosida
aynan matematika fani
yotishini unutmaslik kerak. Matematika o’z tili, o’z leksikasi va imlosiga ega.
Matematik g’oyalar va metodlar asta-sekinlik bilan eng an’anaviy ijtimoiy fanlar
zamiriga, fikrlashning qat’iy uslubini singdira boradi.
Matematika obrazli (timsolli) fikrlashni rivojlantira boradi, chunki u turli
obrazlar manbasi hisoblanadi. Ijtimoiy fanlarga qiziqishi bo’lgan kishilar uchun
esa obrazli (timsolli) fikrlash juda muhimdir. Turli shakllar xilma-xilligini ularning
bo’shliq va yassilik tarzidagi manzarasini ko’rish, konfiguratsiyalarni tanish,
obyektlarni modellashtirish, oddiy geometrik fakt va vaziyatlarni tushunish –
bularning bari mantiqiy
fikrlashni rivojlantirishga, tasavvurni kengaytirishga,
estetik tuyg’uni kuchaytirishga olib keladi.
Ijtimoiy matematika tushunchasi ijtimoiy fanlar, shuningdek, jamiyatdagi
moddiy va ma’naviy munosabatlar bilan bog’liq bo’ladi. Shu nuqtayi nazardan olib
qaraganda, quyidagilar muhim sanaladi:
–matematikaning metodologik muammolari tabiat va jamiyatni tushunishning
metodi sifatida;
–matematikaning jamiyatdagi rolini ko’rsatuvchi falsafiy muammolar;
–matematikaning boshqa fanlar bilan aloqasi;
30
–matematikaning ishlab chiqarish bilan aloqasi, boshqarishda, turmushda,
mehnat tarbiyasida uning roli;
–matematikaning ma’naviy madaniyat bilan aloqasi, fikrlashning rivojlanishi,
siyosiy, axloqiy va estetik tarbiya;
–matematik ta’limning o’quvchilar ilmiy-ijtimoiy rivojlanishiga qo’shadigan
hissasi.
Matematikani ijtimoiylashgan holda uning tarixini o’rganmasdan turib, o’qitib
bo’lmaydi. Bu o’rganish faqatgina buyuk matematik olimlarning qisqacha
tarjimayi holi bilan cheklanmasligi kerak. Aksincha, matematik g’oyalarning
tug’ilishi va rivojlanishi tarixini ham bilish juda zarur. Shuningdek, ijtimoiyat
bilan shug’ullangan va matematikani ham yaxshi bilgan holda ijtimoiy fanlar
rivojiga munosib ulush qo’shgan olimlarni ham unutmaslik kerak. Demak, ijtimoiy
maktablarda o’qitiladigan matematika kursiga tarix
elementlari ham kiritilishi
kerak.
Matematikaga o’qitishda ijtimoiylik va ijtimoiylashtirish o’qituvchi va
o’quvchi o’rtasida alohida munosabatlar o’rnatilishini nazarda tutadi. Bunday
munosabat paytida o’quvchilarni o’quv jarayoni mazmuniga jalb etish, o’qituvchi
va o’quvchi o’rtasida dialogga asoslangan munosabat o’rnatish, har bir
o’quvchining ijodiy boshlanmasi ishga tushirish imkoni yuzaga keladi.
Matematik ta’limning ijtimoiy tarkibiy qismi insonga munosabat, jamiyat
hayoti va onglilikka, ya’ni oxir-oqibatda, jamiyatga munosabati bilan belgilanadi.
Ijtimoiy matematika haqida gapirganda,
bir tomondan, amaliy matematikaning
jamiyat va jamoatchilik munosabatlari o’rganiladigan qismi, ikkinchi tomondan,
ijtimoiy ta’limning, ya’ni o’qitishning jamoatchilik munosabatlari aks etadigan
tarbiyaviy tomonlarini ajrata bilish kerak.
Zamonaviy pedagogik adabiyotlarda o’quv fanlarini ijtimoiy va noijtimoiyga
bo’lish to’g’risidagi bahslar ko’p uchraydi. Bunday yondashuvga asoslanadigan
bo’lsak, unda har bir fan, jumladan, matematika ham, ijtimoiy funksiyani bajarishi
mumkin bo’ladi. Keyingi paytlarda matematika maktab kursi, ko’proq darajada,
31
fan sohalarining o’ziga xos tili, qo’shimcha fikrlash vositalari arsenali, matematik
tushunchalarning ma’lum
bir hajmini jamlagan qobiq, ichidagi boshqa fanlarni
ham o’ziga torta boshladi.
Matematika o’qitishning ijtimoiy usuli – uning ona tili bilan bog’liq ekanligi,
o’z fikrlarini savodli va aniq tarzda bayon etish lozimligi, so’zlarni to’g’ri tanlash
va to’g’ri jumla tuzish, bitta fikrni turlicha yo’sinda tinglovchiga yetkaza olish
kerakligi, matematik atamalar va tabiiy tilning ahamiyatiga yaqin so’zlarni bir-
biridan farqlashni bilish zaruruligi doimiy ta’kidlanayotganligida ham aks etadi.
