185
18.
Eksperimental natijalarni qayta ishlash uslublari.
Olingan eksperimental materiallarni tahlil qilish uchun matematik sttistika usuli
qo’llaniladi. U yordamida quyidagi masalalarni xal qilish mumkin:
analiz
natijalarini bir xil chiqishini, analizni to’g’riligini, anilizni kafolatligini va o’rtacha
arifmetik qiymatini.
Tasodifiy muxim ko’rsatkichni xarakterlash uchun o’rtacha arifmetik
ko’rsatkich ishlatiladi. O’rtacha arifmetik ko’rsatkich xamma olingan analiz
natijalarini ko’rsatkichi yig’indisini uni soniga bo’lish usuli bilan aniqlanadi.
Dispersiya – xamma olingan natijalarni o’rtacha arifmetik ko’rsatkichga
nisbatan gruppalarga bo’lish tushuniladi.
Olingan natijalarni grafik usulda tahlil qilish.
Odatda olingan natijalarni ko’pincha jadval ko’rinishida ifoda etiladi. Bunda bir
qatorda tajriba sharoitini ko’rsatkichi qo’yilsa, ikkinchi
qatorda shu sharoitda
olingan natija keltiriladi.
Lekin, olingan natijalarni grafik usulda berish katta yutiqlarga ega. Bunda yuz
berayotgan o’zgarishlar yaqqol ko’zgatashlanadi. Eksperimental tajriba asosida
olingan tenglik empirik tenglama yoki empirik formula deyiladi.
Empirik formula orqali tenglamani xar bir argumentiga (x) to’g’ri keladigan
funksiyani (u) aniqlash mumkin.
Laboratoriya amaliyotida moddalarni miqdorini
aniqlash uchun kalibrovka
grafigi keng qo’llaniladi.
Mahsulotlarni analiz qilish vaqtida, bitta analiz bir nacha marotaba
aytarilganda xar xil natijalar olish mumkin. Xar bir natija ma’lum
qiymatga ega
bo’ladi va xaqiqiy natijadan farqlanishi mumkin, yani xatolik va cheklatish
kuzatiladi. Xatolikni sababi turlicha bo’ladi. Bu xatolik quyidagi turlarga bo’ltnadi:
tasodifiy, sistematik va qo’pol xatoliklar.
186
Tasodifiy xatolik – sababi turlicha bo’lishi mumkin, uni xisobga olish amaliy
jixatdan mumkin emas. Tasodifiy xatolik meteorologik sharoitni o’zgarishi tufayli,
analiz
uslubi takomillashmaganligi, jixozlarni sezgirligi pastligi va boshqa
sabablarga ko’ra vujudga keladi.
Tasodifiy xatolikni bartaraf etish uchun natijalarni matematik statistika
uslublaridan foydalaniladi.
Sistematik xatolik – ma’lum bir qonuniyatli xatolik bo’lib, ma’lum bir
sabablar tufayli ro’y beradi. Masalan aniq gradiurovka
qilinmagan priborni
ishlatish tufayli yoki titri xato bo’lgan eritmalarni ishlatish tufayli olinadigan
natijalar. Buning natijasida xar doim bir xil sistematik xatoga yo’l qo’yiladi.
Sistematik xatolik xar xil xaroratda, ko’rsatkich
aniqlanayotganda xam
kuzatiladi. Masalan eritmaning zichligi xaroratga bog’liq. Tasodifiy xatolikka
nisbatan, sistematik xam uchraydi va ularni sababini bartaraf etish mumkin.
Agarda uni ilojisi bo’lmasa analiz natijalarini xisobiga o’zgartirish kiritiladi.
Yanglishishlik - bu qo’pol xato xisoblanadi va ishni noto’g’ri bajarilishi
tufayli sodir bo’ladi. Bu xam mutloq xatolikka va nisbiy xatolikka bo’linadi.
Mutloq xatolik – xaqiqis ko’rsatkichdan farqli o’laroq
natija olinganda
aniqlanadi.
Nisbiy xatolik – xaqiqiy xatolik va muloq xatolikni bir biriga solishtirish
natijasida aniqlanadi va protsenti xisoblanadi.
Analizni aniqligi – bu olingan natijalarni xaqiqiy natijaga yaqinlik darajasi
tushuniladi. Bu analizni aniqligini ko’rsatadi.
Analizni to’g’riligi sistematik xatolikni ko’rsatkichini aniqlash bilan topiladi.
Analizni to’g’riligi model eritma orqali standart namunalarni
analiz qilish usuli
bilan aniqlanadi.
Ba’zi xollarda xatolikni bartaraf etish uchun “xolostoy” analiz o’tkaziladi,
Ya’ni aniq
lanayotgan moddasiz analiz qilinadi.
