Bu erda:
n- zarra soni;
A-tushayotgan nur amplitudasi
V- zarralar xajmi
λ- yorug’lik nurlarini to’lqin uzunligi
x- yorug’lik manbai og’irligi
n
1
– erituvchi moddaning og’irligi
n
0
– muallaq zarralarning sindirish kuchi
Polyarimetriya.
Bu tahlil usuli polyarizatsiya yorug’lik tekisligini o’zgartirish xossasiga ega.
Bunga optik xarakat barqaror moddalar konsentratsiyasi aniqlash uchun
qo’llaniladi. Polyarimetr asosiy qisimlaridan: polyarizator, polyarimetrlangan nur
manbai va analizator usulini tekshirish asbobidan iborat. Polyarizator va analizator
sifatida turli mikronlardan tayorlangan maxsus prizmalar qo’llaniladi. Tahlil
vaqtida tekshirilayotgan eritma polyarimetrning polyarizator va analizator
oralig’iga joylashgan silindrik oprava shisha trubkaga qo’yiladi. Polyarimetrik
tahlil usuli qandli eritmalarni tahlil qilish uchun keng qo’llaniladi.
Xromotografiya.
Murrakab tarki’li moddalarni tahlil qilish va ularni bir-biridan ajratish uchun
bur qancha fizik-kimyoviy usullarni o’zida biriktiradi. Xromotografiya usuli
molekulyar adsorbsiya ion almashish va fazalar orasida taqsimlanishga asoslangan.
Refraktometriya.
Refraktometriya usuli o’rganilayotgan moddaning nur sindirish ko’rsatkichini
aniqlashga asoslangan.
Yоrug’lik nuri bir muhitdan ikkinchi muhitga o’tganda, o’z yo’nalishini
o’zgartiradi, Ya’ni sinadi. Bu xolda yorug’lik nurining AV chizig’i va MN normal
72
(ikki muhitning to’qnashish chegarasigacha bo’lgan masofa) orasidagi al’fa og’ish
burchagi deb ataladi.
Nurning qulash burchagi sinusining sinish burchagi sinusiga bo’lgan nisbati
koeffisienti (n) deb ataladi va doimiy miqdor hisoblanadi. 1-rasm.
Nurining sinish ko’rsatkichi ko’proq bo’lgan muhitdan (n
1
) quyidagi
munosabatni ko’ramiz.
β
α
sin
sin
=
1
2
n
n
yoki n
1
sin
α = n
2
sin
β = const
Agar yuqoridagi sharoitda L nurning
α qulash burchagini o’zgartirsak va O
qulash nuqtasida normal uzoqlashtirsak (1, 2, 3 yo’nalishlar). Bu nurlar normalga
nisbatan kattaroq burchaklar 1
1
,2
1
, 3
1
Hosil qiladi.
Qulash nuri (4-yo’nalish) og’ish ko’proq bo’lsa, singandan so’ng normal
burchak bilan to’g’ri burchak Hosil qiladi va sindiruvchi tekslik yo’lida sirg’anib
turadi. Bu xodisada nur ikkinchi muhitga kira olmaydi va to’liq ikki tasvir Hosil
qiladi.
Nur kamroq sindiruvchan muhitdan (n
2
) ko’proq sindiruvchan muhitga (n
1
)
o’tganda L
1
nur chegaralovchi tekslik yuzasidan sirg’snib, L
2
xolatini egallaydi.
Yorug’lik nuri to’liq ichki tasvir Hosil qildirgan burchak to’liq burchak deb
ataladi. Chunki to’liq burchakka
90˚C teng qulash burchagi teng bo’lishi kerak,
shu xolatda sin
α = 1 va (2) tenglama quyidagicha yoziladi.
1
2
n
n
=
2
sin
1
α
Sнunday qilib, ichki tasvirning to’liq burchagini bilgach α
2
,
boshqa muhit
sindirish ko’rsatkichi ma’lum xolda sinaluvchi moddaning nur sindirish
koeffisienti miqdorini topish mumkin. Bu miqdor moddaning quyuqligiga bog’liq..
73
bu aniqlash usuli refraktometrlash ko’pgina konstruksiyasida foydalaniladi, bu
xolda sinaluvchi suyuqlik joylashtirilgan prizma aniq sinish koeffisientiga ega.
Qand refraktometri.
Bu asbob quyidagi qismlardan iborat:
1-korpus
2-korpus o’rnaligan ustuncha
3-asbobning asosi
4-kamera, u ikki qismdan iborat bo’lib, sharnir bir-biriga biriktirilib, korpusga
mustaxkam joylashtirilgan.
Kameraning shtuserlari bor, u rezina tarnovcha (5) bilan birlashtirilgan bo’lib,
undan suv oqib turadi va prizmaning doimiy harorati 20 gradus bilan taminlab
turadi.
Termometr 6 shtuserga maxkamlab qo’yilgan. Kameraning darchalari bor va
ko’zgu (7) orqali ularga yorug’lik tushib turadi.
Okulyar (8), uni dasta yordamida (9) shkala (jadval) bo’ylab yo’naltiradi. Tiniq
eritmalarni o’rganishda kameraning yuqori qismidagi darcha to’siq bilan
berkitiladi.
Kompensatorning boshi (11), bu qism bo’linish chizig’ini aniqlikka qo’yishga
xizmat qiladi. YUqorida aytilgan bosh (11) ni aylantirib, undagi okulyarni fokusga
to’g’ilab, gorizontal punktir (vizir) chiziq va vertikal jadvalni ko’ramiz. Jadvalning
chap tomonida sindirish ko’satkichlari chizilgan (1,33 dan 154 O gacha), o’ng
tomonida esa ko’satkichlarga mos protsent, Ya’ni quruq modda – qandning
miqdori (%) ko’rsatilgan ( 0 dan 50% gacha) har bo’limning noaniqlik qiymati 0,2
% va 50dan 95%gacha (har bo’limning noqniqlik qiymati 0,1%)
Kameradan 15 daqiqa davomida
20˚C darajada suv oqiziladi va bu sharoitda
aniqlash o’tkaziladi. Agar aniqlash boshqa harorat ostida o’tkazilsa, bu sharoitda
asbobga berilgan jadval ko’rsatkichlariga o’xshash o’zgartirishlar kiritiladi.
Ish boshlashdan avval refraktometrning ko’rsatish to’g’riligi tekshiriladi,
buning uchun distillangan (xaydalgan suv) yordamida asbobni 0 nuqtasi
74
tekshiriladi. Buning uchun bir ikki tomchi suv kameraning ikkala qismi orasiga
tomchilatib quyiladi. So’ngra jadval va xatto vizir chiziq ham ko’riladigan qilib
okulyar o’rnatiladi. Vizir chizig’i jadval orqali maydonchani yorug’ va qora
qismlaring chegara chizig’i bilan birlashguncha, okulyar dastasi aylantiriladi.
Asbob 0 nuqtaga to’g’ri joylashtirilganda
(20˚C), chegara chizig’i quruq
moddalar protsenti jadvalining 0 chizig’idan va sinish koeffisienti 1,333
chizig’idan o’tishi kerak. Agar nur ikkala chiziqdan o’tmasa, tiniq chiqarib olinadi
va maxsus kalit bilan bo’lish chizig’i jadvalini 0 chizig’iga o’rnatilmaguncha,
korpusning ichiga joylashgan o’zakning boshi buraladi. Asbob tekshirilgach,
kameraning yuqori qismi ochiladi va tozalab artiladi, so’ng takroran pastki
yarmiga sinaluvchi eritmadan tomiziladi. Kameraning yuqori qismi tushiriladi va
prizmaning bitta darchasi yopiladi, ko’zgu orqali ikkinchi darchaga yorug’lik
yuboriladi. Kompensator bilan chegara chizig’ining aniqligi belgilanadi va vizir
chizig’i chegara chizig’iga o’rnashguncha okulyar siljitiladi. Tahlil natijasi
jadvalda chegara chizig’ining joylanishi.
Universal refraktometr RLU.
Universal refraktometrning tuzilish prinsipi qand refraktometriga o’xshash.
Ammo, universal refraktometrning o’ziga xos xususiyati shundaki, unda
tekshirilayotgan moddaning nur sindirish koeffisientini aniqlash imkoni kengroq
(1,3 – 1,7). Bu asbob quyidagi qismlarga ega:
1. Ko’rsatkich tarnov (trubka)
2. Ikkita prizma, pastkisi mustaxkam, yuqori prizmasi sharnirga
o’rnatilgan bo’lib, yopilib ochiladi.
3. Ko’zgu
4. Kronshteyn sinish ko’rsatkichini sanash okulyar bilan
5. Jadval sektori
6. Dasta (asbobni tutuvchi o’zak)
7. Asos
75
Prizmalar filintplastdan yasalgan, sinish koeffisienti n
20
r
= 1,7500 asbobning
ko’rsatishi distillangan suv orqali aniqlanadi.
Tekshirishga doir eritmani prizmaga tomizish uchun refraktometrni o’zak
atroqida aylantirib, yuqori prizmani ko’tarib, pastki mustaxkam joylashgan
prizmaga 1- 2 tomchi eritmadan suramiz, so’ngra yuqoridagi prizmani pastki
prizma ustiga yopamiz va maxsus richag bilan qistiramiz xamda asbobni avvalgi
ish xolatiga keltirib qo’yamiz.
Yorug’lik nurining aksi ko’zgudan qaytib, avval pastki prizmadan o’tadi,
so’ngra tekshirilayotgan eritmadan xam o’tib, sinadi va tepa prizmaga tegadi.
Ko’rsatkich tarnovni okulyaridan yorug’ va qora maydonchalar chegarasi lo’rinadi,
bu chegara vint orqali o’rnatilgan bo’ladi.
Okulyar yordamida (aniqligi 0,0001 gacha) jadvalda yozilgan sinish
koeffisientining qiymatini xisoblash mumkin. Kompensator bilan bog’langan vint
yordamida ko’rish doirasidagi yorug’ va qora chegarasidagi, xromatik yoyilishiga
chek qo’yish mumkin. Aniqlash
t = 20˚C da olib boriladi. Prizmalar o’rnatilgan
temir g’ilob ichida suv bor, shu suv orqali prizmaning harorati barqarorlashadi.
| 