O‘tilgan mavzuni mustahkamlasi:
o‘quvchilar tushunmagan savollar va
ularga tushunarsiz bo‘lgan jumlalar aniq va hayotiy misollar yordamida
tushunturilib beriladi.
Yangi mavzuning bayoni:
Yodda saqlang:
1)
funksiyaning grafigi ning istalgan qiymatida koordinatalar boshidan
o‘tuvchi to‘g‘ri chiziq bo‘ladi;
2)
funksiyaning grafigini yasash uchun uning ikkita nuqtasini topish
yetarli. Shundan so‘ng chizg‘ich yordamida shu nuqtalardan to‘g‘ri chiziq
o‘tkaziladi;
3)
Koordinatalar boshi
funksiyaning grafigiga tegishli bo‘lgani uchun,
uning grafigini yasashda yana bitta nuqtasini topish yetarli;
4)
va
orasidagi
(bu yerda
) formula bilan ifodalangan
bog‘lanish odatda
to‘g‘ri proporsional bog‘lanish
, son esa
proporsionallik
koeffitsiyenti
deyiladi.
Misol va masalalar yechish
1-masala. Daftar 80 so‘m turadi. Shu daftarning sotib olingan miqdori
bilan
unga so‘mlar hisobida to‘langan pul
orasidagi bog‘lanishni formula bilan ifoda
qiling.
nimaga teng?
Yechilishi:
1)
Formula:
dan iborat;
2)
,
.
Javob:
so‘m;
3)
,
.
Javob:
so‘m.
27-masala. «Neksiya» avtomobili katta yo‘lda
tezlik bilan harakat
qilmoqda. Bosib o‘tilgan masofa
ning
harakat
vaqti
161
ga bog‘liqligini ifodalovchi formulani yozing.
nimaga
teng?
Yechilishi:
1)
Formula:
dan iborat;
2)
,
.
Javob:
;
3)
,
.
Javob:
.
28-masala. Funksiyaning grafigini yasang: 1)
; 2)
;
3)
; 4)
.
Yechilishi:
1)
da
,
.
;
da
,
.
.
2)
da
,
.
;
da
,
.
.
3)
da
,
.
;
da
,
.
.
4)
da
,
.
;
da
,
.
.
29-masala. Funksiyaning grafigini yasang: 1)
,
2)
, 3)
, 4)
.
Yechilishi:
1)
da
,
.
;
da
,
.
.
2)
da
,
.
;
da
,
.
.
3)
da
,
.
;
da
,
.
.
4)
da
,
.
;
da
,
.
.
y
O
x
-1
-1
1
2
3
y=-0,8x
y=-4x
y=3x
y=5x
-2
-4
1
4
5
O
x
-1
-1
1
2
3
y=-0,2
-2
-4
1
4
5
y=1,5x
y=0,4x
y=-2,5x
162
30-masala. Funksiyaning grafigini yasang: 1)
,
2)
, 3)
, 4)
.
Yechilishi:
1)
da
,
.
;
da
,
.
.
2)
da
,
.
;
da
,
.
.
3)
da
,
.
;
da
,
.
.
4)
da
,
.
;
da
,
.
.
31-masala.
formula bilan berilgan funksiyaning
grafigini yasang. Grafik bo‘yicha:
1)
ning ga; ga; ga; ga teng qiymatiga mos
keluvchi ning qiymatini;
2)
ning qanday qiymatida:
ga;
ga; ga teng
bo‘lishini;
3)
ning musbat (manfiy) bo‘ladigan bir necha
qiymatini toping.
Yechilishi:
Dastlab,
grafigini yasaymiz:
da
,
.
;
da
,
.
.
y
O
x
5
y=-5/3x
y=0,25x
y=0,6x
y=2,5x
-1
-1
1
2
3
-2
-4
1
4
y
x
O
y=-1,5x
-4
-2
-3
-1
2
1
2
3
3
-1
-2
-3
1
163
1)
,
.
;
,
.
;
,
.
;
,
.
.
2)
dan quyidagiga egamiz:
ning qiymati qanday bo‘lishi kerakligini
formula bo‘yicha hisoblaymiz:
,
.
;
,
.
;
,
.
.
3)
da
,
.
;
da
,
.
;
da
,
.
.
da
,
.
;
da
,
.
;
da
,
.
.
34-masala. Funksiyaning grafigini yasang: 1)
; 2)
; 3)
; 4)
. Har bir holda grafikning absissalar o‘qidan yuqorida
(absissalar o‘qiga
nisbatan)
yotuvchi
ikkita
nuqtasining
koordinatalarini ko‘rsating.
Yechilishi:
1)
ni qaraymiz:
,
.
;
y
H(-3;1,25)
x
O
5
y=-1/5x
y=-2x
y=1,5x
-3
-3
-1
-2
F(-1;2,5)
M(0,5;-1)
N(1;-2)
y=3,5x
4
-2
-1
2
1
3
A(1,5;5
B(1,25;4)
C(0,75;1)
D(1,5;2)
K(1,5;-0,5)
L(2,5;-1)
-4,5
4
5
2
3
1
-4
E(-0,5;1,25)
J(-1;0,5)
P(-0,5;-1,5)
Q(-1;-3,5)
X(-1,5;-2)
Y(-2;-2,75)
164
,
.
.
Javob:
.
2)
ni qaraymiz:
,
.
;
,
.
.
Javob:
,
.
3)
ni qaraymiz:
,
.
;
,
.
.
Javob:
,
.
4)
ni qaraymiz:
,
.
;
,
.
.
Javob:
.
.
33-masala. Funksiyaning grafigini yasang va shu shu
grafik qaysi koordinata burchagida joylashganini
ko‘rsating:
1)
; 2)
; 3)
; 4)
.
Yechilishi:
1)
ni qaraymiz:
,
.
;
y
x
O
y=4,5x
-4,5
y=-4,5x
y=-1/3x
4
5
6
7
2
1
2
3
3
1
y=1/3x
-4
-2
-3
-1
-1
-2
-3
8
9
165
,
.
.
Javob:
funksiya va
choraklarda joylashgan.
2)
ni qaraymiz:
,
.
;
,
.
.
Javob:
funksiya va choraklarda joylashgan.
3)
ni qaraymiz:
,
.
;
,
.
.
Javob:
funksiya va
choraklarda joylashgan.
4)
ni qaraymiz:
,
.
;
,
.
.
Javob:
funksiya va choraklarda joylashgan.
35-masala. Grafigi rasmdagi to‘g‘ri chiziq bilan tasvirlangan funksiyani
formula bilan yozing:
Yechilishi:
1)
;
2)
;
3)
;
3)
y
x
O
A(1;2)
-1
2
1
2
3
-1
1
y
x
O
2
3
-1
1
A(2;1)
-1
2
1
y
x
O
A(-3;2)
-1
2
3
-1
-2
-3
1
y
x
O
3
-1
-2
-3
1
-4
A(-4;0,5)
-1
2
166
36-masala.
to‘g‘ri chiziq koordinatalar boshidan va
nuqtadan
o‘tadi. Shu to‘g‘ri chiziq quyidagi funksiyalardan qaysi birining grafigi bo‘ladi:
;
;
?
Yechilishi:
1)
,
.
;
2)
,
.
;
3)
,
.
.
Javob:
funksiya.
37-masala. Agar nuqta
funksiyaning grafigiga tegishli ekanligi ma’lum
bo‘lsa, shu funksiyaning grafigini yasang: 1)
; 2)
. Shu
funksiyalardan qaysinisining grafigi
nuqtadan o‘tadi?
Yechilishi:
1)
dan topamiz:
2)
dan topamiz:
.
.
Javob:
funksiya.
38-misol. Sol daryoda
tezlik bilan suzib bormoqda.
Solning soatda bosib o‘tgan yo‘lini ifodalang. Solning
da;
da;
da bosib o‘tgan yo‘lini hisoblang.
Yo‘lning harakat vaqtiga bog‘liqligi grafigini yasab, grafik
bo‘yicha solning
yo‘lni bosib o‘tishi uchun ketgan
vaqtni toping.
Yechilishi:
x
O
-3
B(2;-3)
-2
-1
2
1
-1
x
O
-1
3
B(10/3;-2)
-3
-2
-1
2
1
s
x
O
-1
2
1
6
7
A(1;2)
B(2,5;5)
D(3;6)
1
2
3
4
5
C(4;8)
-1
3
4
8
167
Solning tezligi:
funksiya bilan ifodalanadi;
,
.
;
Javob:
;
,
.
;
Javob:
;
,
.
.
Javob:
;
Javob:
, sol
masofaga boradi.
1.
O‘tilgan mavzuni mustahkamlash:
o‘quvchilar tushunmagan savollarni
aniq misollar yordamida tushuntiraman.
2.
O‘tilgan mavzuni so‘rab baholash:
Savol:
funksiyaning grafigi koordinata tekisligida qanday joylashgan
bo‘ladi?
Javob:
funksiyaning grafigi ning istalgan qiymatida koordinatalar
boshidan o‘tuvchi
to‘g‘ri chiziq bo‘ladi;
Savol:
funksiyaning grafigini yasash uchun uningn nechta nuqtasini
toppish kerak?
Javob:
funksiyaning grafigini yasash uchun uning ikkita nuqtasini topish
yetarli.
Koordinatalar boshi
funksiyaning grafigiga tegishli bo‘lgani uchun,
uning grafigini yasashda yana bitta nuqtasini topish yetarli;
Savol: to‘g‘ri proporsional bog‘lanish nima?
Javob: va orasidagi
(bu yerda
) formula bilan ifodalangan
bog‘lanish odatda to‘g‘ri proporsional bog‘lanish, son esa proporsionallik
koeffitsiyenti deyiladi.
3.
Uyga vazifa:
32-masala.
formula bilan berilgan funksiyaning grafigini yasang. Grafik
bo‘yicha:
1)
ning
ga; 0 ga; ga teng qiymatiga mos keluvchi ning qiymatini;
2)
ning qanday qiymatida:
ga; ga; ga teng bo‘lishini;
3)
ning musbat (manfiy) bo‘ladigan bir necha qiymatini toping.
168
Yechilishi:
Dastlab,
grafigini yasaymiz:
da
,
.
;
da
,
.
.
1)
,
.
;
,
.
;
,
.
.
2)
dan quyidagiga egamiz:
ning qiymati qanday bo‘lishi kerakligini
formula bo‘yicha hisoblaymiz:
,
.
;
,
.
;
,
.
.
3)
da
,
.
;
da
,
.
;
da
,
.
.
da
.
;
da
,
.
;
da
,
.
.
39-masala. Piyoda kishi
tezlik bilan ketmoqda. Piyoda kishining
soatda bosib o‘tgan
yo‘li vaqtga bog‘liqligi
grafigini yasang. Grafik bo‘yicha piyodaning
da;
da;
da bosib o‘tgan yo‘lini
s
t
O
-1
2
1
1
|