Bilimlarni nazorat qilish darslari.
O’quvchilarning olayotgan bilimlarini
qanday o’zlashtirayotganini nazorat qilish bilan ular bu bilimlarni xotirasida
qanchalik saqlab qolayotgani ustidan olib boriladigan, ya’ni joriy va
kechiktiriladigan nazoratni farqlay bilish kerak. Unisi ham, bunisi ham yozma yoki
og’zaki tarzda so’rov shaklida olib boriladi. Har qanday so’rovlardan esa
umumiylik (tanlangan yoki individual emas) talab etiladi. Bizning maktablarimizda
o’qitishning o’zi umumiy bo’lganligi uchun ham so’rovlar umumiy bo’lishi kerak.
Shunisi ham borki, so’rov o’quvchini hamma narsani hamisha ham bilaverish
83
zarurligi tushunchasidan xalos etadi. Masalan, agar matematika o’qituvchisi atigi
bir necha o’quvchidan uchburchaklar tengligining birinchi alomatlari isboti haqida
so’rasa, ushbu savol bilan murojaat etilgan o’quvchilar bemalol keyingi ikkinchi va
uchinchi alomatlar haqidagi savollarga javob berish uchun tayyorlanmasliklari
mumkin. Buni shunday tushunish kerak: qayerda ehtimollik qonuni buzilsa, o’sha
yerda qulaylik buziladi. Ya’ni, bola bugun undan kecha o’tilgan darsni
so’rashadimi yoki yo’qmi, bilmaydi. Shu o’rinda bitta misol keltirib o’tsak, o’rinli
bo’ladi. Shunday bir nuqtayi nazar bor – bola yashashga tayyorgarlik ko’radi.
Boshqa tushuncha ham bor – bola yashayapti. Nima uchun uning hayoti kattalarga
nisbatan noqulayroq bo’lishi kerakligi tushunarsiz bir holdir. Axir katta yoshli
odam ertalab ishga bora turib, bugun uni oldinda nima kutayotganini yaxshi biladi-
ku. Bola esa o’zi uchun muhim bo’lgan narsani – bugun undan darsda o’tilganlarni
so’rashadimi, yo’qmi, bilmaydi. Shuning uchun ham bunday so’rovlarda tizimli
bilimlar haqida gap bo’lishi mumkin emas.
Avvaldan ogohlantirmasdan turib, bolani doska yoniga chaqirish bilimni
nazorat qilishning noto’g’ri usuli sanaladi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, bunday
kutilmagan doskaga chaqirishda o’quvchi o’tilgan material haqida yaxshi javob
bera olishiga hech qanday kafolat yo’q. Bu esa sinf uchun darsning ma’lum bir
qismi foydasiz (hatto, zararli deyish mumkin) o’tdi, deganidir. Umumiy nazorat
emas, balki individual holda nazorat olib borish – dars vaqtining bekorga
yo’qotilishi deganidir. Avvaldan ogohlantirilgan o’quvchining savollarga javob
berishi, boshqa o’quvchilar (endigina dars ishlanmasini ko’rsatish orqali
o’qituvchiga hisobot bergan) esa doska yonidagi o’quvchining fikrlarini qabul
qilishga tayyor turishi, bu endi, boshqa gap. Shunday qilinsa, o’quvchining
javoblari yuqori sifatli bo’ladi, uni tinglash esa foydali bo’ladi.
Yozma so’rovni umumiylashtirish (ommaviylashtirish) oson. Chunki yozma
ravishda nimani so’rash mumkin bo’lsa, barchasini umumiy yozma javob
olinadigan shaklda yozma holda so’rash kerak. Masalan, ikkiyoqlama burchak
sinusi formulasini isbotlash uchun o’quvchini doska yoniga chaqirish shart emas,
84
buning uchun barcha o’quvchilar o’z isbotlashlarini qog’ozga yozishi va
o’qituvchiga topshirishi kerak.
Bolaning yoshi qancha katta bo’lsa, shuncha ko’p nazariy materiallar
uchraydiki, ularni yozma (tag’in, qisqa holda!) ravishda bayon etishning iloji yo’q,
ularga faqat og’zaki ravishda atroflicha javob berish mumkin. Bunga 7-sinfdagi
uchburchaklar tengligi belgilari misol bo’la oladi. Bunday holatda og’zaki so’rov
o’tkazish kerak. Lekin bu so’rov umumiylashgan (ommaviylashgan) bo’lishi
kerak. Bu ishni amalga oshirish uchun bir o’quvchi ikkinchi o’quvchi bilan so’rov
o’tkazishini tashkil etish kerak. Bu haqda 1-5-8-paragrafda atroflicha so’z
yuritilgan. Joriy nazorat (yozma yoki og’zaki) kundalik ish jarayoniga tabiiy
ravishda singdirilishi kerak. Chunki matematika kursi mantiqan juda to’g’ri
tuzilgan, demak, ana shu mantiqqa asosan joriy nazorat tabiiy, uzluksiz
xususiyatga ega.
Keyinga qoldirilgan nazorat, bu – boshqa masala. Uning maqsadi – butun
kurs bo’yicha bilimni mustahkamlash. Buning uchun maxsus tashkil etilgan
uzluksiz takrorlash talab etiladi.
Kursning katta mavzulari bo’yicha bilimlarni nazorat qilish yozma nazorat
ishlari orqali amalga oshiriladi. Nazorat ishi matniga nafaqat amaliy masalalarni
yyechishni, balki nazariy ahamiyatga savollarni ham kiritib to’g’ri qilishadi.
Masalan, “Kvadrat ildizlar” mavzusidagi birinchi nazorat ishi topshiriqlari
quyidagicha bo’lishi mumkin:
1) kvadrat ildiz aniqlovchisini kiriting.
2) ikki son chiqarish orqali kvadrat ildizini isbotlab bering.
Bu ikki topshiriqdan birinchisini boshqa variantlarda kvadrat ildizni kvadrat
tenglamalari, kvadratni esa kvadrat ildizi teoremalari bilan almashtirish mumkin.
Ikkinchi topshiriqni esa ildiz teoremasi bilan almashtirsa bo’ladi.
Ko’plab o’qituvchilar matematika kursining katta mavzulari bo’yicha sinovlar
o’tkazishadi. Bunday sinovlarning metodikasi nazariy jihatdan ishlab chiqilmagan,
shuning uchun ham har bir o’qituvchi bu ishni o’z bilganicha amalga oshiradi.
85
Matematika bo’yicha bilimni nazorat qilishning keng tarqalgan va zaruriy
shakllaridan biri – nazorat ishi.
Nazorat ishi an’anaviy tarzda ikki variantda o’tkaziladi. Bu variantlar doskaga
(xattaxtaga) yozib qo’yiladi. Ishlash paytida o’qituvchi u mustaqil yozilishini
nazorat qilib turadi. Har qanday muloqotning oldi olinadi. Shuni ham eslatib o’tish
lozimki, bunday ishlashda xuddi futbol hakamlari kabi sariq va qizil
kartochkalardan foydalanish qulaylik tug’diradi. O’quvchi tomonidan tartib
birinchi bor buzilganda uning ismi doskaga (xattaxtaga) yozib qo’yiladi, ikkinchi
shunday qilsa, nomi doskadan o’chiriladi, uchinchi bor tartibni buzsa, nazorat ishi
uning qo’lidan olib qo’yiladi.
Nazorat ishi bir necha variantda o’tkazilsa, yaxshi bo’ladi. Buning uchun esa
o’quvchining nafaqat yonida, balki oldi va orqasida ham shu variantni ishlayotgan
hech kim bo’lmasligi kerak. (Bu yerda gap to’liq sinf haqida borayapti, agar sinfda
bor-yo’g’i yetti kishi bo’lsa, xona kengligi yetarlicha hajmda bo’lsa, bitta variantli
nazorat ishini qo’llasa ham bo’ladi). Agar variantlar soni to’rtta bo’lsa, yanayam
yaxshi. Lekin shunday o’qituvchilar ham borki, ular variantlar soni yanada
ko’proq – o’nta, hatto, sinfdagi bolalar soniga teng bo’lishini istashadi. Lekin
bunday xilma-xillik ishni tekshirish va natijalarni tahlil qilishni qiyinlashtirib
qo’yadi.
Yozib bo’lingan ishni o’qituvchi yig’ib olishi va sinchkovlik bilan tekshirib
chiqishi kerak. Bu ishni qanday amalga oshirish to’g’risida turlicha fikrlar mavjud.
Ba’zilar tekshirilayotgan ishdagi barcha xatolarni qizil qalam bilan tuzatib chiqish
kerak deb hisoblashadi. Boshqalar esa xatolarni tuzatish emas, tagiga chizib
chiqish kerak, deb hisoblaydi. Bunday fikrlovchilarning ta’kidlashicha, kam
hisoblash va noto’g’ri yozuvlar tagiga – to’lqinli, oddiy xatolar tagiga – to’g’ri,
qo’pol xatolar tagiga esa – ikki chiziq tortish lozim. Fikr bildiruvchilarning
uchinchi toifasi esa umuman, hech qanday chiziq tortmaslikni, xatolarni
tuzatmaslikni, buning o’rniga daftar hoshiyasiga masalaning har biri to’g’risida
yechilgan yoki yechilmaganligini (chunki o’quvchi xatolarni o’zi to’g’rilashi
86
lozim, agar uddalay olmasa, o’qituvchiga murojaat qilishi kerak) qayd etish kifoya
deb hisoblashadi.
Shunday qilib, nazorat ishi yozildi va tekshirib chiqildi. Ishni eplolmaganlarni
nima qilish kerak? Bunday holatda hammasi “omadsizlar” soni nechta ekanligiga
bog’liq. Agar kam sonli bo’lsa, ular bilan qo’shimcha (qo’shimcha mashg’ulot
o’tkazish yoki qo’shimcha uy vazifasi berish) ish olib borish kerak. Agar ular
ko’pchilik bo’lsa, unda mana bunday usuldan foydalangan ma’qul. Keyingi darsda
barcha o’quvchilarni variantlariga qarab guruhlarga bo’lgan holda (buning uchun
stollarni surib qo’yish mumkin) o’tqizib chiqing. Har bir guruhda bittadan
topshiriqni yaxshi bajargan (agar bunday o’quvchilar bo’lmasa, nazorat ishi boy
berilgan deb hisoblanadi, sinfda avval o’rganilgan butun materialni o’rganishni
qayta takrorlashga to’g’ri keladi) o’quvchi bo’lishi kerak. Ana shu kuchli o’quvchi
ishni o’z guruhidagi barcha bolalar boshqatdan oqqa ko’chirishini ta’minlaydi. Ish
bajarilgach, yig’ib olinadi va kuchli o’quvchilar (bu o’quvchilar “begona”
guruhlardagi o’quvchilar ishini tekshirishga jalb etilishi ham mumkin) yoki
o’qituvchi tomonidan tekshirib chiqiladi. Agar tekshirish natijasi o’quvchilar
hamma narsani tushunganini ko’rsatsa, almashtirilgan variantdagi ishlar qayta
ko’chirib chiqiladi. Nazorat ishlari topshiriqlarini tuzishdagi muhim muammo, bu
– variantlardagi qiyinlik darajasini solishtirib ko’rishdir. Bu borada ham har xil
fikrlar mavjud. Variantlar har xil qiyinchiliklarda bo’lishi kerak deguvchi
mutaxassislar ham bor. Ularning ba’zilari bajarilgan ishga qiyinchiliklarni inobatga
olmagan holda “besh” baho qo’yish kerak, deguvchilar ham bor. Yana boshqalari
esa, o’quvchi oson yoki qiyin variantni yozib olganiga qarab, baholash ishlari olib
borilishi kerak, deb hisoblaydilar. Bundan tashqari, qanday baho olishni istagan
holda, o’quvchining o’zi qaysi variantni tanlaganiga qarab baholash lozim, deb
hisoblovchi mutaxassislar ham bor. Biz esa har qanday holatda ham o’quvchi
ishdan bo’yin tovlamay, o’zini namoyon etishi uchun imkon berish kerak, deb
hisoblaymiz. Shuning uchun ham, biz, barcha variantlarda o’sib boruvchi
(“qiyinlik zinachasi”) qiyinchilik bir xil bo’lishini tavsiya etamiz. Mayli, kim
87
nimaga qodir bo’lsa, ya’ni har bir o’quvchi bugungi kundagi bilimi imkon
beradigan darajagacha topshiriqni yechsin, nimaga qodirligini ko’rsatsin.
Ba’zi bir mavzular borki, ular bo’yicha (ayniqsa, geometriyada ko’p)
qiyinchiligi bir xil bo’lgan variantlar tuzish og’ir, chunki bunday mavzulardagi
masalalarning har biri o’z qiyofasiga ega, shuning uchun ham ular qanday
yechilishini tekshirib ko’rging keladi. Bu boradagi nazorat ishlari alohida metod
asosida tuzib chiqish lozimligini maslahat beramiz. O’qituvchi kartochkalarga
topshiriqlarni (topshiriq matni yoki uning darslik bo’yicha nomerini) yozadi va
o’quvchilarga taxlam ichidan bittasini tanlab olishni taklif etadi. Olingan har bir
topshiriq shu o’quvchi nomiga yozib qo’yiladi. O’quvchi bu topshiriqni yo
bajaradi, yoki uni ishlashni rad etadi, har ikkala sharoitda ham bola keyingi
kartochkani oladi v.h. Ish tugagandan so’ng o’qituvchi qo’lida o’quvchilarning har
biri olgan topshiriqlar ro’yxati, shuningdek, barcha topshiriqlar bajarilgan yoki
hammasi bajarilmagan nazorat ishlari jamlanadi. Bu topshiriqlarni qo’shimcha
ravishda qayta saralab chiqish mumkin. Masalan, masalalarning bir qismi avval
sinfda yechilgan bo’lsa, bu masalalarni alohida rangli yoki alohida o’lchamli
kartochkalarga kiritiladi hamda har bir o’quvchiga navbati bilan u yoki, bu
ko’rinishdagi kartochka beriladi. Bunday usulda ishlash bolalarga juda yoqadi,
lekin u tekshirishda qiyinchilik tug’diradi.
Ta’kidlash zarurki, intensiv o’qitish usulida nazorat ishlarini tez-tez
o’tkazmaslik kerak. Ularni faqat yirik bo’limlar bo’yicha yiliga 5 marta
o’tkazishning o’zi yetarli bo’ladi. Har bir nazorat ishi uchun 2-3 soat ajratilsa,
foydali bo’ldi. Chunki nazorat ishini bajarish uchun 1-2 soat sarflansa, yana 1-2
soat (nazorat ishi arafasida va undan keyingi kun) – uni tayyorlash va natijalarni
tekshirishga sarflanadi. Quyida 1 soatlik dars namunasini keltiramiz.
| 