Dars bo’yicha yakun:
–darsning samaradorligi;
–darsning qimmatli tomonlari va kamchiliklari;
–o’qituvchiga takliflar.
Bilim, ko’nikma va malakalarni nazorat qilish darslari.
O’quvchilarning
olayotgan bilimlarini qanday o’zlashtirayotganini nazorat qilish bilan ular bu
bilimlarni xotirasida qanchalik saqlab qolayotgani ustidan olib boriladigan, ya’ni
joriy va kechiktiriladigan nazoratni farqlay bilish kerak. Unisi ham, bunisi ham
yozma yoki og’zaki tarzda so’rov shaklida olib boriladi. Har qanday so’rovlardan
esa umumiylik talab etiladi. Bizning maktablarimizda o’qitishning umumiy
bo’lganligi uchun ham so’rovlar umumiy bo’lishi kerak. Shunisi ham borki, so’rov
o’quvchini hamma narsani hamisha ham bilaverish zarurligi tushunchasidan xalos
etadi.
Masalan, agar matematika o’qituvchisi atigi bir necha o’quvchidan
uchburchaklar tengligining birinchi alomatlari isboti haqida so’rasa, ushbu savol
bilan murojaat etgan o’quvchilar bemalol keyingi ikkinchi va uchinchi alomatlar
haqidagi savollarga javob berish uchun tayyorlanmasliklari mumkin. Buni shunday
tushunish kerak: qayerda ehtimollik qonuni buzilsa, o’sha yerda qulaylik buziladi.
Ya’ni, bola bugun undan kecha o’tilgan darsni so’rashadimi yoki yo’qmi,
bilmaydi. Shu o’rinda bitta misol keltirib o’tsak, o’rinli bo’ladi. Shunday bir
nuqtayi nazar bor – bola yashashga tayyorgarlik ko’radi. Boshqa tushuncha ham
bor – bola yashayapti. Nima uchun uning hayoti kattalarga nisbatan noqulayroq
bo’lishi kerakligi tushunarsiz bir holdir. Axir, katta yoshli odam ertalab ishga bora
turib, bugun uni oldinda nima kutayotganini yaxshi biladi-ku. Bola esa o’zi uchun
muhim bo’lgan narsani – bugun undan darsda o’tilganlarni so’rashadimi, yo’qmi,
bilmaydi. Shuning uchun ham bunday so’rovlarda tizimli bilimlar haqida gap
bo’lishi mumkin emas.
79
Bolaning yoshi qancha katta bo’lsa, shuncha ko’p nazariy materiallar
uchraydiki, ularni yozma ravishda bayon etishning iloji yo’q, ularga faqat og’zaki
ravishda atroflicha javob berish mumkin. Bunga 7-sinfdagi uchburchaklar tengligi
belgilari misol bo’la oladi. Bunday holatda og’zaki so’rov o’tkazish kerak. Lekin
bu so’rov umumiylashgan bo’lishi kerak. Bu ishni amalga oshirish uchun bir
o’quvchi ikkinchi o’quvchi bilan so’rov o’tkazishini tashkil etish kerak. Joriy
nazorat (yozma yoki og’zaki) kundalik ish jarayoniga tabiiy ravishda singdirilishi
kerak. Chunki matematika kursi mantiqan juda to’g’ri tuzilgan, demak, ana shu
mantiqqa asosan joriy nazorat tabiiy, uzluksiz xususiyatga ega.
Keyinga qoldirilgan nazorat, bu – boshqa masala. Uning maqsadi – butun
kurs bo’yicha bilimni mustahkamlash. Buning uchun maxsus tashkil etilgan
uzluksiz takrorlash talab etiladi.
Kursning katta mavzulari bo’yicha bilimlarni nazorat qilish yozma nazorat
ishlari orqali amalga oshiriladi. Nazorat ishi matniga nafaqat amaliy masalalarni
yyechishni, balki nazariy ahamiyatga ega savollarni ham kiritib to’g’ri qilishadi.
Masalan, “Kvadrat ildizlar” mavzusidagi birinchi nazorat ishi topshiriqlari
quyidagicha bo’lishi mumkin:
1) kvadrat ildiz aniqlovchisini kiriting.
2) ikki son chiqarish orqali kvadrat ildizini isbotlab bering.
Bu ikki topshiriqdan birinchisini boshqa variantlarda kvadrat ildizni kvadrat
tenglamalari, kvadratni esa kvadrat ildizi teoremalari bilan almashtirish mumkin.
Ikkinchi topshiriqni esa ildiz teoremasi bilan almashtirsa bo’ladi.
Ko’plab o’qituvchilar matematika kursining katta mavzulari bo’yicha sinovlar
o’tkazishadi. Bunday sinovlarning metodikasi nazariy jihatdan ishlab chiqilmagan,
shuning uchun ham har bir o’qituvchi bu ishni o’z bilganicha amalga oshiradi.
Matematika bo’yicha bilimni nazorat qilishning keng tarqalgan va zaruriy
shakllaridan biri – nazorat ishi.
Nazorat ishi an’anaviy tarzda ikki variantda o’tkaziladi. Bu variantlar doskaga
(xattaxtaga) yozib qo’yiladi. Ishlash paytida o’qituvchi u mustaqil yozilishini
80
nazorat qilib turadi. Har qanday muloqotning oldi olinadi. Shuni ham eslatib o’tish
lozimki, bunday ishlashda xuddi futbol hakamlari kabi sariq va qizil
kartochkalardan foydalanish qulaylik tug’diradi. O’quvchi tomonidan tartib
birinchi bor buzilganda uning ismi doskaga (xattaxtaga) yozib qo’yiladi, ikkinchi
bor shunday qilsa, nomi doskadan o’chiriladi, uchinchi bor tartibni buzsa, nazorat
ishi uning qo’lidan olib qo’yiladi.
Nazorat ishi bir necha variantda o’tkazilsa, yaxshi bo’ladi. Buning uchun esa
o’quvchining nafaqat yonida, balki oldi va orqasida ham shu variantni
ishlayotganda hech kim bo’lmasligi kerak. (Bu yerda gap to’liq sinf haqida
borayapti, agar sinfda bor-yo’g’i yetti kishi bo’lsa, xona kengligi yetarlicha hajmda
bo’lsa, bitta variantli nazorat ishini qo’llasa ham bo’ladi). Agar variantlar soni
to’rtta bo’lsa, yanayam yaxshi. Lekin shunday o’qituvchilar ham borki, ular
variantlar soni yanada ko’proq – o’nta, hatto, sinfdagi bolalar soniga teng
bo’lishini istashadi. Lekin bunday xilma-xillik ishni tekshirish va natijalarni tahlil
qilishni qiyinlatirib qo’yadi.
Yozib bo’lingan ishni o’qituvchi yig’ib olishi va sinchkovlik bilan tekshirib
chiqishi kerak. Bu ishni qanday amalga oshirish to’g’risida turlicha fikrlar mavjud.
Ba’zilar tekshirilayotgan ishdagi barcha xatolarni qizil qalam bilan tuzatib chiqish
kerak deb hisoblashadi. Boshqalar esa xatolarni tuzatish emas, tagiga chizib
chiqish kerak, deb hisoblaydi. Bunday fikrlovchilarning ta’kidlshicha, kam
hisoblash va noto’g’ri yozuvlar tagiga – to’lqinli, oddiy xatolar tagiga – to’g’ri,
qo’pol xatolar tagiga esa – ikki chiziq tortish lozim. Fikr bildiruvchilarning
uchinchi toifasi esa, umuman, hech qanday chiziq tortmaslikni, xatolarni
tuzatmaslikni, buning o’rniga daftar hoshiyasiga masalaning har biri to’g’risida
yechilgan yoki yechilmaganligini (chunki o’quvchi xatolarni o’zi to’g’rilashi
lozim, agar uddalay olmasa o’qituvchiga murojaat qilishi kerak) qayd etish kifoya
deb hisoblashadi.
Shunday qilib, nazorat ishi yozildi va tekshirib chiqildi. Ishni eplolmaganlarni
nima qilish kerak? Bunday holatda hammasi “omadsizlar” soni nechta ekanligiga
81
bog’liq. Agar kam sonli bo’lsa, ular bilan qo’shimcha (qo’shimcha mashg’ulot
o’tkazish yoki qo’shimcha uy vazifasi berish) ish olib borish kerak. Agar ular
ko’pchilik bo’lsa, unda keyingi darsda barcha o’quvchilarni variantlariga qarab
guruhlarga bo’lgan holda (buning uchun stollarni surib qo’yish mumkin) o’tqizib
chiqing. Har bir guruhda bittadan topshiriqni yaxshi bajargan (agar bunday
o’quvchilar bo’lmasa, nazorat ishi boy berilgan deb hisoblanadi, sinfda avval
o’rganilgan butun materialni o’rganishni qayta takrorlashga to’g’ri keladi)
o’quvchi bo’lishi kerak. Ana shu kuchli o’quvchi ishni o’z guruhidagi barcha
bolalar boshqatdan oqqa ko’chirishini ta’minlaydi. Ish bajarilgach, yig’ib olinadi
va kuchli o’quvchilar (bu o’quvchilar “begona” guruhlardagi o’quvchilar ishini
tekshirishga jalb etilishi ham mumkin) yoki o’qituvchi tomonidan tekshirib
chiqiladi. Agar tekshirish natijasi hamma o’quvchilar hamma narsani tushunganini
ko’rsatsa, almashtirilgan variantdagi ishlar qayta ko’chirib chiqiladi. Nazorat
ishlari topshiriqlarini tuzishdagi muhim muammo, bu – variantlardagi qiyinlik
darajasini solishtirib ko’rishdir. Bu borada ham har xil fikrlar mavjud. Variantlar
har xil qiyinchiliklarda bo’lishi kerak deguvchi mutaxassislar ham bor. Ularning
ba’zilari bajarilgan ishga qiyinchiliklarni inobatga olmagan holda “besh” baho
qo’yish kerak, deguvchilar ham bor. Yana boshqalari esa, o’quvchi oson yoki qiyin
variantni yozib olganiga qarab, baholash ishlari olib borilishi kerak, deb
hisoblaydilar. Bundan tashqari qanday baho olishni istagan holda o’quvchining
o’zi qaysi variantni tanlaganiga qarab baholash lozim, deb hisoblovchi
mutaxassislar ham bor. Biz esa har qanday holatda ham o’quvchi ishdan bo’yin
tovlamay, o’zini namoyon etishi uchun imkon berish kerak, deb hisoblaymiz.
Shuning uchun ham biz barcha variantlarda o’sib boruvchi (“qiyinlik zinachasi”)
qiyinchilik bir xil bo’lishini tavsiya etamiz. Mayli, kim nimaga qodir bo’lsa, ya’ni
har bir o’quvchi bugungi kundagi bilimi imkon beradigan darajagacha topshiriqni
yechsin, nimaga qodirligini ko’rsatsin.
Ba’zi bir mavzular borki, ular bo’yicha (ayniqsa, geometriyada ko’p)
qiyinchiligi bir xil bo’lgan variantlar tuzish og’ir, chunki bunday mavzulardagi
82
masalalarning har biri o’z qiyofasiga ega, shuning uchun ham ular qanday
yechilishini tekshirib ko’rging keladi. Bu boradagi nazorat ishlari alohida metod
asosida tuzib chiqish lozimligini maslahat beramiz. O’qituvchi kartochkalarga
topshiriqlarni (topshiriq matni yoki uning darslik bo’yicha raqamini) yozadi va
o’quvchilarga taxlam ichidan bittasini tanlab olishni taklif etadi. Olingan har bir
topshiriq shu o’quvchi nomiga yozib qo’yiladi. O’quvchi bu topshiriqni yo
bajaradi, yoki uni ishlashni rad etadi, har ikkala sharoitda ham bola keyingi
kartochkani oladi v.h. Ish tugagandan so’ng o’qituvchi qo’lida o’quvchilarning har
biri olgan topshiriqlar ro’yxati, shuningdek, barcha topshiriqlar bajarilgan yoki
hammasi bajarilmagan nazorat ishlari jamlanadi. Bu topshiriqlarni qo’shimcha
ravishda qayta saralab chiqish mumkin. Masalan, masalalarning bir qismi avval
sinfda yechilgan bo’lsa, bu masalalarni alohida rangli yoki alohida o’lchamli
kartochkalarga kiritiladi hamda har bir o’quvchiga navbati bilan u yoki bu
ko’rinishdagi kartochka beriladi. Bunday usulda ishlash bolalarga juda yoqadi,
lekin u tekshirishda qiyinchilik tug’diradi.
Ta’kidlash zarurki, intensiv o’qitish usulida nazorat ishlarini tez-tez
o’tkazmaslik kerak. Ularni faqat yirik bo’limlar bo’yicha yiliga 5 marta
o’tkazishning o’zi yetarli bo’ladi. Har bir nazorat ishi uchun 2-3 soat ajratilsa,
foydali bo’ldi. Chunki nazorat ishini bajarish uchun 1-2 soat sarflansa, yana 1-2
soat (nazorat ishi arafasida va undan keyingi kun) – uni tayyorlash va natijalarni
tekshirishga sarflanadi.
| 