3.3 Ekologik tarbiya va ta'lim
Tabiatni muhofaza qilish bo'yicha ta'lim berish - bu tabiatni m'uhofaza qilish
masalalar~ning nazariy va amaliy jihatdan o'zlashtirishga yo'naltirilgan o'qitish
28
tizimidir. Umumiy va maxsus ekologiya asoslarini bilish har bir zamonaviy kishi
uchun zarur bo'lgan madaniyat elementi hisoblanadi. Ekologik ta'lim berishdan
maqsad, har bir kishiga kelajakda u qaysi sohada ishlashidan qat'i nazar, tabiat va
jamiyatning o'zaro munosabatlari to'g'risidagi bilimlarni berishdir. Ekologik ta'limni
shakllantirishda tabiatni muhofaza qilish, uning resurslaridan samarali foydalanish
prinsiplarini o'zlashtirish birinchi darajali ahamiyatga ega. Buning uchun tabiatdan
foydalanishda keng ommalashgan «Tabiatdan in'om-ehson kutib o'tirmaymiz, balki
undan undirib olamiz» qabilidagi eskicha fikrlashdan, boshqacha qilib aytganda,
«Bizning mamlakatimiz bitmas-tuganmas tabiiy boyliklarga ega va ulardan samarali
foydalanishga hojat yo'q» degan fikrdan uzoq bo'lish kerak. (Ekologik
savodxonlikka erishish yo'lida insonlarning ekologik bilim darajasini oshirish
hamda mamlakat va regionlar bo'yicha atrof-muhitni ifloslantiruvchi manbalar
to'g'risida ma'lumotlar berish muhim ahamiyatga ega) Chunki bunday ma'lumotlarga
ega bo'lish, umumiy ekologik holatni ko'z oldiga kcltirish, tabiatga va insonlar
salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatuvchi omillarni cheklash va yo'qotish bo'yicha
amaliy faoliyatda ishtirok etish uchun zarur. Ekologik ta'limda dunyoqarashni
ekologiyalashtirish ham muhim yo'nalishlardandir. Bunga erishishning muhim
vositasi insonlarning o'z ustida ishlashlari, tabiat sirlarini o'rganishga va ekologik
bilimlarini doimo oshirib borishga bo'igan intilishlaridir. Dunyoqarashni
ekologiyalashtirish, ekologiyaga doir fanlarni to'la o'zlashtirish bilan birga,
iqtisodiy, siyosiy, texnikaviy, huquqiy va boshqa sohalarning ekologik
munosabatlarini bilish orqali amalga oshiriladi. Ekologik ta'lim berishda ekologik
falokatlar sabablarini to'g'ri baholash ham muhim ahamiyatga ega. Aholining
ekologik savodsizligi yoki savodining kamligi, tashviqot-targ'ibot ishlari
samarasining pastligi va bu ishlarni mutaxassis bo'lmagan kishilar tomonidan olib
borilishi, shuningdek, insonning ekologik faoliyati asosiy diqqat markaziga
qo'yilmasligi turli ehalkash fikrlarning paydo bo'lshiga sabab bo'ladi. Ekologik
tarbiya va ta'lim jarayonlarini bir-biridan ajratib bo'lmaydi. Ular doim o'zaro aloqada
rivojlanadi. Shaxsning tabiatga bo'lgan insoniy munosabatlari oilada va maktablarda
beriladigan ekologik tarbiya orqali shakllanadi. Oilada beriladigan ekologik tarbiya
29
asosan ota-onalarning oiladagi o'zaro munosabatlariga bog'liq. Oilalar va uning har
bir a'zosi tabiiy muhitni saqlash masalasiga o'zieha yondashadilar. Oilaviy hayot,
ota-onalarning ish joylari, ularning o'z fuqarolik burchlarini to'g'ri his etishlari,
oilada
o'zlarini
tutishlari
bolalarning
tabiatga
va
insonlarga
bo'lgan
munosabatlarining shakllanishida ilk debocha hisoblanadi. Bolalarni oilada
tarbiyalashda ota-onalar tarbiyaehi rolini o'ynaydilar. Ota-onalarning oilada o'zlarini
tutishlari va ularning bolalarga ta'siri «Eng hal qiluvchi omildir». A.S.Makarenko
«Tarbiya to'g'risida ma'ruzalar» nomli kitobida shunday yozadi: «Siz bola bilan
gaplashayotganingizda yoki unga biror narsani ko'rsatayotganingizda unga tarbiya
berayapman deb o'ylamang. Siz unga o'z hayotingizni har daqiqasida, hatto uyda
yo'qligingizda ham ta'lim berasiz. Bolalarni haqiqiy muallifligingiz ostida
tarbiyalaysiz. Bolalarga ekologik tarbiya berishda ularning ko'z oldida sodir
bo'layotgan jonli, chiroyli misollarni keltirish lozim. Oilada aytilayotgan har bir so'z,
har bir ohang, har bir qilinayotgan ishni bola to'g'ri qabul qiladi va shu muhit bola
uehun ideal holat hisoblanadi. Bu borada xalqimiz o'rtasida «qush uyasida ko'rganini
qiladi» degan ibora bejiz aytilmagan. maktabgacha ta'lim muassasalarida hal etish
uchun quyidagi ikki yo'nalishda ish olib borish maqsadga muvofiq:
• Bolalarda ekologik tarbiya madaniyatini shakllantirish, ularda tabiatga bo'lgan
ijobiy munosabatni uyg'otish, dastlabki amaliy ko'nikmalarni ishlab chiqish.
• Maktab yoshigacha bo'igan bolalarga tarbiya beruvchi mutaxassislarni ekologik
ongi va madaniyatini rivojlantirish. Maktabgacha ta'lim muassasalarida ekologik
ta'lim muammolarini hal etish yo'llari turlicha. Masalan, uslubiy dasturlar ishlab
chiqish, zamonaviy o'quv-ko'rgazmali qurollardan foydalanish, turli o'yinlar,
diafilmlar, kinofragmentlar va boshqa tasviriy va ovozli o'quv vositalarini qo'llash
shular jumlasidandir. Maktab va oila bolalarda tabiatga nisbatan noyob moddiy va
ruhiy boyliklar manbai sifatida qarash tuyg'usini shakllantiruvchi asosiy vositadir.
Hozirgi kunda respublikamiz bo'yicha maktab dasturlari va o'quv rejalarida tarbiya
va ta'limning ekologik aspektlari ancha kuchaytirilmoqda. Bu borada maktabdan
tashqari olib borilayotgan ishlar samarasi ham ortmoqda. Ko'pchilik rivojlangan
mamlakatlarda, bolalar turli xii ekologik harakatlarda faol qatnashmoqdalar.
30
Masalan, AQSH ning Nyu-York shtatida «Bolalar ifloslanishga qarshi» deb
nomlangan tashkilot mavjud. Tashkilot a 'zolari bir qator ekologik tadbirlarni o'zlari
amalga oshiradilar. Masalan, ular o'zlari o'qiyotgan maktab oshxonasida
polistiroldan tayyorlanganbir marta ishlatiladigan stakanlarni qo'llashnijoriy etdilar.
Bu stakanlar yengil va qog'ozdan afzal hamda ularni qayta ishlab, qurilish
materiallari tayyorlashda foydalanish mumkin. Bolalar shu yo'l bilan chiqindilar
chiqishini kamaytirishga o'z hissalarini qo'shadilar. Yana bir misol, Vashingtondan
uncha uzoq bo'lmagan Virjiniya shtatida joylashgan xususiy maktablarning birida
haqiqiy ferma tashkil qilingan. Unda ot, sigir, qo'y-echkilar, o'rdak va g'ozlar
o'quvchilar tomonidan bo'sh vaqtlarida boqiladi. Sayyohlarning «Bu ferma nimaga
kerak» deb bergan savollariga ular «saxiy va mehnatsevar bo'lib o'sishi uchun) deb
javob bcradilar. Bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin. Maktab o'qituvchilari
va bog'cha tarbiyachilari tomonidan sevimli uy hayvonlari haqida zavq-shavq bilan
gapirishganlarini kim eshitmagan deysiz. Ayniqsa, itlar haqidagi suhbatlarda, ularni
insonning do'sti ekanligi, ular uyni begona kishilardan qo'riqlashda, qo'y va
echkilarni boqishda, ovda, davlat chegaralarni dushmanlardan qo'riqlashda,
cho'kayotgan kishilarni qutqarishda insonlarning vafodor hamrohi ekanligi haqidagi
suhbatlar ham bolalarda hayvonot dunyosiga nisbatan qiziqish uyg'otadi va ularda
tabiatdagi bu kabi jonzotlarni himoya qilish lozimligi to'g'risida ilk tushinchalar
shakllanadi. Maktab o'quvchilariga ekologik tarbiya berishda yoki ekologiya fanini
o'qitishda o'qituvchilar tabiat mo'jizalari, tabiatning ajoyib go'shalari, hayvonot
dunyosi va hasharotlar hayotining o'ziga xos jihatlarini jonli va qiziqarli qilib
yozilgan jahon va milliy adabiyotimiz namoyondalari asarlaridan foydalanishga
ko'proq e'tibor berishlari lozim. Shuningdek, maktablarda o'qitiladigan kimyo,
astronomiya, biologiya, zoologiya, odam anatomiyasi kabi fan o'qituvchilari
o'quvchilarga ushbu fanlardan bilim berishda o'z fanlarini ekologik nuqtai nazardan
talqin qilib, fanlar bo'yicha umumiy xulosalar chiqarishda tabiatda kechadigan
voqea va hodisalar mohiyatini ochib berishlari muhimdir. Bu hol o'quvchilarni
ekologiya fani vazifalarini yanada yaxshi tushunib olishda yordam beradi. Zero,
yosh avlodni tabiatga nisbatan mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash oila va
31
maktabning eng muhim vazifalaridan biridir. Chunki insoniy xarakter aynan shu
muhitda shakllanadi. Bu maqsadlarga erishish uchun kutubxonalarda tabiat va
umuman tirik jonzotlar to'g'risida chop etilgan adabiyotlar sonini ko'paytirish, shoir
va yozuvchilar tomonidan maktab yoshdagi bolalar uchun ko'plab asarlar yaratish
muhim ahamiyatga ega. Ekologik ta'lim bizning respublikamizda ikki yo'nalishda
olib boriladi. Birinchi yo'nalish - har bir o'quv muassasasida ekologiya kursini
o'qitish orqaIi umumiy ekologik ta'lim berishdir. Bundan tashqari, ekologiya
yo'nalishidagi gimnaziyalar, maktabdan tashqari ta'lim muassasalarida ham
ekologik to'garaklar ishlab turibdi. Shunga qaramasdan hozirgi kunda ekologiyani
o'qitishni mantiqiy, ta 'limning uzluksizligini ta'minlovchi bir tizimga solish, yangi
na'munaviy o'quv dasturlari va o'quv rejalari ishlab chiqish hamda adabiyotlar
yaratish muhirn ahamiyat kasb etadi. Ikkinchi yo'nalish - mutaxassis ekologlar
tayyorlash. Hozirgi kunda O'zbekiston Respublikasi bo'yicha bir necha oliy o'quv
yurtlarida «Atrof-muhitni muhofaza qilish» yo'nalishi bo'yicha bakalavrlar va
magistrlar tayyorlashga kirishilgan. Bundan ko'zda tutilgan maqsad atrof-muhitni
muhofaza qilish bo'yicha yetuk kadrlar tayyorIash va bu sohadagi mutaxassis
kadrIar yetishmovchiligiga barham berishdir. Xullas, ekologik tarbiya va ta 'limni
takomillashtirish bo'yicha quyidagi rnulohazalarni aytish mumkin: butun dunyo
bo'yicha, jumladan, mamlakatimiz hududida ekologik holatni ijobiy tomonga
o'zgartirish uchun birinchi navbatda aholining ekologik bilimini oshirish lozim.
Buning uchun nafaqat umumta'lim maktablarida, o'rta maxsus va oliy o'quv
yurtlarining o'quv dasturlariga ekologiya fanini kiritish, balki barcha ishlab chiqarish
korxonalari, muassasa va tashkilot rahbarlarining ham bu sohadagi malakalarini
oshirish zarur hamma joyda ham ekologik jihatdan yetuk kishilar yetishmaydi.
Hozircha joylarda «Ekologiya uchun kurashishni» xohlovchilar ham juda kam. Bu
ishlarni tashkil qilish uchun sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish
korxonalarining o'zaro munosabatlarini tartibga solish, texnika va qurilmalarini
yaratish, qisqasi, ekologik xizmatni yo'lga qo'yish lozim. Bir so'z bilan aytganda,
juda sertashvish va savobli ish bilan shug'ullanish lozim. Bilimni bir tizimli, uzluksiz
ekologik tarbiya va ta'lim asosida qurish kerak. Bu holat avval oilada, so'ngra
32
maktabda davom etadi. Shuni ham ta'kidlash joizki, o'quv muassasalarida «Atrof-
muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish» maxsus kursini
asosiy fan sifatida o'qitish lozim. Chunki o'quv muassasalarida o'qitiladigan boshqa
fanlarni o'qitishda yer, suv, o'rmon va boshqa tabiiy resurslarning ayanchli holati
to'la yoritib berilmaydi. Bu borada o'rta va oliy o'quv muassasalarining tabiiy va
ijtimoiy fan o'qituvchilari ham yerlar hosildorligining pasayib, o'simlik va hayvonot
dunyosining
yo'qolib
ketayotganligiga,
ichimlik
suvlari
sifatini
yomonlashayotganligiga va o'zimiz nafas olayotgan havoni ifloslanayotganligiga
biz aybdor emasmiz, degan fikrdan uzoq bo'lishlari kerak. Kishilik jamiyati nafaqat
moddiy boyliklarni ko'paytirish orqali rivojlanadi, balki tobora ortib borayotgan
insonlar ehtiyojini aql-idrok bilan qondirish, bir qatar mamlakatlarda kuzatilayotgan
ocharchilik, chuchuk suv va oziqovqat yetishmovchiligidari, bolalar o'limining ortib
borishidan, havo va boshqa muhitlarni ifloslanishidan bartaraf etish kabi ijtimoiy
muarnmolarni hal etish orqali rivojlanadi.
| 