3
Kirish.
Yerda odamning paydo boʻlishi organik dunyo bilan tabiiy muhit oʻrtasidagi
oʻzaro munosabatni tubdan oʻzgartirib yubordi. Inson
tabiatga mehnat qurollari
vositasida yaylovlardan notoʻgʻri foydalanish oqibatida taʼsir koʻrsatadi. U oʻzining
tabiat bilan boʻlgan oʻzaro taʼsiri usullarini takomillashtirib boradi. Natijada inson
yashay oladigan hudud kengayadi, foydalaniladigan tabiiy elementlar soni va hajmi
ortadi, binobarin, insonning tabiatga tazyiqi sifat jiqatidan ham, koʻlam
jihatidan
gʻam koʻpayadi. Inson oʻzi yashashi va faoliyat koʻrsatishi uchun tabiiy muhitdan
tashqari yana sunʼiy muhitni ham bunyod etadi. Shaharlar, turar joy binolari, bogʻlar,
suv omborlari, yoʻllar va boshqa Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, fan va
texnikaning taraqqiy etishi bilan, tabiiy boyliklarning ahamiyati,
ulardan
foydalaniladigan sohalar, ularni ishlatish shakllari ham oʻzgarib boradi. Qadimda bir
necha xil kimyoviy elementlardan foydalanilgan boʻlsa, hozirgi vaqtda mavjud
barcha elementlardan foydalaniladi. Shu bilan birga koʻpchilik foydali qazilmalar
tobora koʻproq qazib chiqarilmoqda. Insonning tabiatga taʼsiri kuchayishidan,
antropogen landshaftlar koʻpaymokda. Hayvonot va oʻsimlik
olamidan rejasiz
foydalanish yoki inson faoliyati bilan bogʻliq boshqa sabablar tufayli 16-asrning
oxirlaridan 20-asrning 70y.larigacha umurtqali hayvonlarning 250 turi va kichik
turlari butkul yoʻqolib ketdi. 80y.lardan boshlab xar yili oʻrtacha 1 ta hayvon turi va
50 ga yaqin oʻsimlik turi yoʻqolib bormoqda. Qush va sut emizuvchilarning 1000
dan ortiq turi yoʻqolib ketish arafasida turibdi. Yil davomida 1 milliard t yoqilgʻi
yoqiladi, atmosferaga yuzlab million t azot oksidi,
oltingugurt, uglerod, qurum,
chang va boshqa chiqariladi. Tuproq va suvlar sanoat va maishiy chiqindilar (bir
necha milliard t), neft mahsulotlari (bir necha million t), mineral oʻgʻitlar (yuz
million t ga yaqin), ogʻir metallar, radiaktiv chiqindilar bilan ifloslanadi.
Inson tabiiy sharoit va boyliklardan koʻp maqsadlarda foydalanadi. Bu esa ayni
paytda, tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqozo etadi. Bular: xoʻjalik,
sogʻliqni saqlash va gigiyena, nafosat (estetik), turizm,
ilmiy hamda tarbiyaviy
maqsadga muvofiq foydalanish. Maqsadga muvofiq foydalanish deganda, tabiat
boyliklaridan mamlakat yoki butun insoniyat manfaati yoʻlida
foydalanish
4
tushuniladi. Bunda hozirgi va kelajak avlodning manfaatlarini koʻzlab faoliyat
yuritish nazarda tutiladi. Oʻz taraqqiyotini oldindan uzoq muddatga ilmiy asosda
rejalashtira oladigan va tabiiy muvozanatni oʻzgartirmasdan
foydalana oladigan
jamiyatgina taraqqiyotga erishadi.
