Daryolar oqiziqlari oqimini aniqlashda

oqiziqlarini o ‘rganish, ulam ing hosil b o iish i va bu jarayonga ta ’sir 
etuvchi omillar, oqiziqlarning turlari hamda ulami o ich ash da 
qollaniladigan asboblar haqida m a’lumot beriladi.
Daryo suvlarida doimo m a’lum miqdorda erigan moddalar va 
qattiq jinslar mavjud b o ia d i. Ana shu qattiq jinslar va erigan 
moddalar rejimini o'rganish, o ic h ash va miqdoran baholash ham 
gidrometriya fanining vazifasi hisoblanadi.
Yuqorida qayd etilganidek, m a ’lum vaqt davomida daryolar 
suvi bilan olib ketiladigan qattiq jinslar va erigan moddalar 
oqiziqlar oqimi deb ataladi.
Har bir daryo va boshqa suv obyektlaridan xalq xo‘jaligida 
samarali fodalanish uchun ulaming faqatgina suv rejimini o ‘rganib- 
gina qolmay, balki oqiziqlar oqimini ham o ‘rganish zarur. Oqiziq- 
laming daryolar suvida paydo b o lish jarayoni va ularning rejimini 
o ig a n ish , miqdorini aniq hisobga olib borish har qanday 
gidrotexnik inshootni loyihalash, qurish va ulardan foydalanishda 
katta ahamiyatga ega.
Yer yuzasida oqayotgan suv massasi o g lrlik kuchi ta ’siri 
natijasida qandaydir ish bajarish qobiliyatiga ega b o ia d i. Daryo 
oqimi bajaradigan ishning o ic h a m i unda oqayotgan suv hajmiga 
va daryo o'zanining nishabligiga b o g iiq .
Daryodagi suv sarfi (Q, m3/s), daryo uchastkasining pasayish 
miqdori (H, m) va suvning hajm birligidagi o g irlig i y  (103 kg/m3) 
m a iu m b o is a , daryo suvining energiyasini (E) quyidagi ifoda 
bilan hisoblash mumkin:
E =y-Q-H = 1000 Q H + 103 Q H kS' m .
sek
Daryo 
energiyasini kilovattda 
ham ifodalash mumkin. 
M a’lumki, 1 kvt = 102 kg-m /sek.
Oqiziqlarning hosil b o lish ig a ta’sir etadigan yana bir omil 
atmosfera yoginlaridir.
Oqiziqlar daryo o'zanida harakatlanishiga b o g iiq holda, ikki 
turga ajratiladi:
1. Muallaq oqiziqlar, ular daryo o ‘zanida muallaq holda 
harakati anadi;
2. 0 ‘zan tubi oqiziqlari, ular o ‘zan tubida harakatlanadi.
142

Oqiziqlami shu belgilariga k o ‘ra ikki turga ajratishda keskin 
ehegara yo‘q. Chunki o ‘zanda suvning oqish tezligiga bog'liq 
holda muallaq oqiziqlar o ‘zan tubi oqiziqlariga yoki, aksincha, 
o'zan tubi oqiziqlari muallaq oqiziqlarga aylanib turishi mumkin. 
Bunday almashinishda oqiziqlarning gidravlik yirikligi ham muhim 
uhamiyatga ega.

Download 46,03 Mb.