UO‘K:
627.133 (075)
KBK:
26.222
ISBN 978-9943-4365-5-8
© «Sano-standart» nashriyoti, 2014-y.
SO ‘Z BOSHI
M a’lumki, mamlakatimizda qabul qilingan “T a’lim to ‘g ‘ri-
sida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ta ’lim sohasi-
da tub o ‘zgarishlami ko‘zda tutadi. O ‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Islom Kariinovning 2011-yil 20-maydagi “Oliy ta’lim
muassasalarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va yuqori
malakali mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash chora-
tadbirlari to ‘g ‘risida”gi qarori yuqorida qayd etilgan rasmiy
m e’yoriy hujjatlarning mantiqiy davomidir. Ularda belgilangan
vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida respublikamizda oliy ta ’lim
yo'nalishlari va mutaxassisliklarining klassifikatori yangilandi.
Uning asosida esa har bir yo'nalish va mutaxassisliklar uchun
takomillashtirilgan davlat ta’lim standartlari, o ‘quv rejalari va
namunaviy fan dasturlari ishlab chiqildi. Bu jarayonlarning barcha-
si gidrometeorologiya va gidrologiya ta ’lim yo‘nalishlari va ular
negizida tayyorlanadigan magistratura mutaxassisliklariga ham
tegishlidir.
Ayni paytda raqobatbardosh, yuqori malakali kadrlarni
tayyorlash jarayoni
o ‘quv
adabiyotlarining
yangi
avlodini
yaratishni talab qilmoqda. Chunki mafkuraviy hamda mazmunan
eskirgan darsliklar, o ‘quv qo'llanmalari Respublikamizda musta-
qillik yillarida joriy etilgan yangi ta’lim tizimining talab va
ehtiyojlariga javob berolmay qoldi.
Gidrometriya fani gidrometeorologiya, gidrologiya va boshqa
turdosh ta’lim y o ‘nalishlari o ‘quv rejasiga kiritilgan asosiy umum-
kasbiy fanlardan biri hisoblanadi. Ushbu fanni o ‘rganish natijasida
bo‘lajak bakalavrlar suv obyektlarida suv o lc h ash postlarini
tashkil etish, suv sathini kuzatish, chuqurliklar va suvning oqish
tezligini o ‘lchash, daryolardagi suv va loyqa oqiziqlar sarflarini
hisoblash, davlat suv kadastrini yuritish usullarini o ‘rganadi,
ulaming ilmiy va amaliy ahamiyatini tushunib etadilar. Bu esa
talabalarga yuqori kurslarda o ‘qitiladigan “Umumiy gidrologiya”,
“Gidrologik hisoblashlar”, “Gidrologik prognozlar” kabi ixtisoslik
fanlarini o ‘rganishga zamin tayyorlaydi. Shuningdek, mazkur
fanning bo‘lg‘usi mutaxassislaming ishlab chiqarish, ilmiy-
3
tadqiqot va tashkiliy-boshqaruv faoliyatlarida ham ahamiyati katta.
Darslikning 1- va 2- boblari F.H. Hikmatov va G ‘.X. Yunusov,
3- va 4- boblari G ‘.X. Yunusov va D.M. Turg‘unov, 5- va 6-boblari
N.Z. Sagdeyev va R.R.Ziyayev, 7-bobi F.H. Hikmatov va D.M.
Turg‘unov, 8- va 9-boblari G ‘.X.Yunusov va N.Z. Sagdeyevlar
hammuallifligida tayyorlandi. Darslikning umumiy tahriri pro
fessor F.H. Hikmatov tomonidan amalga oshirildi.
Darslik m ualliflaming shu sohadagi ilk tajribasi natijasi bo‘lib,
uning ayrim kam chiliklardan xoli emasligi tabiiydir. M ualliflar
ushbu kitobning mazmuni va tuzilishini yaxshilash maqsadida
bildirilgan barcha fikr-mulohazalarai mamnuniyat bilan qabul
qiladilar.
4
K IR ISH
Ushbu “Gidrometriya” darsligi respublikamizdagi mavjud
uzluksiz ta’lim tizimi va kadrlar tayyorlash miiliy modelining
asosiy bo‘g‘inlaridan biri hisoblangan bakalaviatura bosqichi,
aniqroq qilib aytganda, 5140700-Gidrometeorologiya, 5141100-
Gidrologiya (tarmoqlar b o ‘yicha) va boshqa turdosh yo‘nalishlar
talabalariga moMjallangan.
Yuqorida qayd etilgan ta’lim yo‘nalishlarining Davlat ta’lim
standartlari va ularda o ‘qitilishi k o ‘zda tutilgan “Gidrometriya”
fanining namunaviy o ‘quv dasturiga mos keladigan darslik yaratish
maqsadida mualliflar tomonidan m a’lum ishlar amalga oshirildi.
Jumladan, respublikamiz, Mustaqil Davlatlar Ham do‘stligi mamla-
katlari va uzoq chet ellarda “Gidrometriya” fani sohasida shu kun-
gacha erishilgan natijalar, ularning hozirgi holati baholandi.
Shuningdek, ular o ‘z ixtiyoridagi manbalarni o ‘zaro qiyosiy solish-
tirdilar,
ularda
mavjud b o ‘lgan
ijobiy tajribalardan
keng
foydalandilar. Bu ish jarayonida gidrometriyaning kelgusidagi
rivojlanish tendensiyalariga ham alohida e ’tibor qaratildi.
Gidrometriya fanini o ‘qitishdan asosiy maqsad, bo ‘lajak baka-
lavrlarda daryolar, ko‘llar, suv omborlari va boshqa suv obyektla-
rida gidrologik kuzatish tarmoqlarini tashkil etish, ularda suv rejimi
elementlarining miqdoriy k o ‘rsatkichlarini qayd etib borish,
to ‘plangan gidrometrik m a’lumotlami qayta ishlash, umumlash-
tirish hamda davlat suv kadastrini yuritish b o ‘yicha bilim va
m alaka hosil qilishdan iboratdir. Ayni paytda, talabalar ushbu fanni
o ‘rganish
natijasida
suv
o ‘lchash
ishlarida
qoilaniladigan
zamonaviy qurilmalar, asbob-uskunalar bilan ishlay olish, suv
o ‘lchash va kuzatish ishlarida foydalaniladigan usullar va
uslublami amaliyotda q o ila y olish tajribalari, ko‘nikmalariga ham
ega bo‘lishlari lozim.
Yuqorida qayd etilganlar yanada aniqroq bayon etiladigan
bo‘lsa, “Gidrometriya” fanini o ‘zlashtirish jarayoni doirasida
bakalavr:
-
gidrometriyaning asosiy tushunchalari, atamalari, ta ’riflari va
tadqiqot usullarini; daryolar, ko‘llar va suv omborlarining o ‘lcham
5
ko‘rsatkichlarini aniqlashni; ularda suv o ‘lchash ishlarini tashkil
etishni; daryolarning suv va oqiziqlar sarfini o'lchash hamda hisob-
lashning zamonaviy usullarini va ulardan foydalana olishni bilishi
kerak;
- suv obyektlari rejimini o ‘rganishda suv o ‘lchash ishlarini
amalga
oshirish;
daryo
oqimi
elementlarini
oichashning
zamonaviy usullarini amalda q o ilash ; gidrologik postlar va
stansiyalami tashkil etish va ulami jihozlash; daryolar, kanallam ing
suv va muallaq oqiziqlari oqimini miqdoriy baholash, gidrometrik
axborotlami to ‘plash, birlamchi qayta ishlash va bir tizimga sola
olish k o ‘nikmalariga ega bo ‘lishi kerak;
- k o ‘llar va suv omborlarining batimetrik xaritalarini tuzish;
daryolar, k o ‘llar va suv omborlari suv resurslarini miqdor va sifat
jihatdan baholash; suv sarfi egri chizig‘i grafigini chizish hamda
gidrologik yilnomani tuzish; gidrometrik m a’lumotlar bankini
yaratish; davlat suv kadastrini olib borish; suv o ‘lchash asboblari
va qurilmalaridan amalda foydalana olish malakalariga ega
| 