1. A kbarov A ., N azaraliyev D ., H ik m atov F. G idrom etriya. -T osh k en t,
TIM I, 2 0 0 8 .
2. B
likob
B./T,.
F
hapomci
'
phsi
. -JT.:
FM/ipoMCxeon3Aar,
1949.
3. BapMTiiHHKOB H.B. K onpeA enenm o MaKCHMajti.Hi.ix pacxoflOB
bo
;
u
»
i
Ha peKax c
itohmom
. — T py^w JIFM H, 1969, B w n .3 6
4.
Rapi.iniHHKOR
H.B.,
FarcaKXHOHOB
H.M.,
CK
0
p
03
yM
0
B
fl.E .
M c to a h h c c k h c
yKa3aHHH
n o
Kypcy
«Fn/(poM expns».-JF:
T H«poMeTeoH3aaT, 1975.
5.
B em o B a E.H . HHCxpyrama n o nmpoM expm ecKHM HCCJieaoBaHHHM.
- M .: Ce;ibX03rH3. 1930.
6.
Bupurep
I'.H.
3jieMeHTM
oSinew
TeopKH
yjn.Tpa3ByK0BMx
pacxonoMepoB. - HiMepereJibnaa xexHHica, 1961, N»4.
7.
B n c B ac
A .K HenoBeic
h
B o/ja.
-JI.: rn,upoMexeoH3,nar, 1 9 7 5 .
8. E ockob
H.H. rHflpOMexpmecKaa Bepxynnca. — M .: B o /n e o , 1934.
9. BpamniKOB H .H . VjibxpaBByKOBhie Mero.Xbi. M .-JI., 3n ep rH «, 1965.
1 0 .B
bikob
B B a c r o i B e B A .B . rnqpoM expira. -JI.: TiiflpoMereoH3ziaT,
1965.
11.
B
mkob
B ./F , BacHJiteB A .B . I'H;(poMerpHH. -JI.: F HapoMexeon3,nax,
1977.
12.
BjiaiiBiMancKHH B .H . Fn;ipoMexpn>i. - TannceHX, 1924.
13.
BocKpccencKHH
C .B .,
Fo3e
H.n.
npn6opi>i ana
H3MepeHHH
CKopocxeii xeneHHH
bo
^
m
.
- JI.:
Pew3fla£
H Y E r M C , 1935.
14.
FaBpHiioB A .M . O
chobli
y n era cxoKa Ha iHpoxueKxpocraHUHflx. -
JI.: Pn4poMexeoH3Aax, 1965.
15.
FHpniinoBHH H .A . rH^poMexpHa. -Jl.-M .: O H F H
HKFn,
1937.
16.
THpHJiJioBHH H .A . llnxeipanHOHUBie
mcto
^
li
onpeaeJieHH» pacxofla
BOflbi BepxyniKon
b
oxKpwxbix pycjiax // M exeopojiornfl
h
iH/ipojiorwH, 1941,
X?5.
17.
FonaxHH B.K . CocxaBjieHne rmiporiorH'iecKnx eaceroflHUKOB. -JI.:
r H/ipoMcxeoHriziax, 1951.
18.
fl,HMaKC«H
A .M .
FH;ip
0
.n
0
r'H’ICCKHC
IipHOOpLI.
-JI.:
FH;ipoMexeoH3/iai, 1972.
19.
>Kcjie3ii«K0B T .B . F eopw a ranpoMexpHH. -JI.: TH;tp0Mcre0H3;iax,
1976.
2 0 .
>Rc:ie3FisiKOB T .B . FH,xpo;iorn:i
h
rnnpoMexpHa. -M .: B
biciu
.
uik
..,
1981.
21.
>Kexre3H5tKOB T .B . I
Iponycxxiasi cnoconiiocxF, pyceji KaHajioB
h
peK. -
JI.: FHjtpoMcxcoHS/iax, 1981.
22.
HoraHCQH
E X .,
H o ra n co n
B .E .
O
chobh
rnflpojiornn
h
202
i HflpoMexpHH. -M.-JL I oc3HepioH3;;ar, 1947.
23.
KapaceB
H.O.,
BacHJibeB
A.B.,
Cy66oTHH
E.C.
FiiflpOMCTpHfl
-Jl
:
FHflpoMeTeoH3flaT, 1991.
24.
KapaceB
UlyMKOB
IFF.
F n;ipoMerpnx.
-Jl.:
I H.ipoMercoH'i/iaT, 1985.
25. KapaceB H.O PenHaa rn/ipoMCTpn>i
h
yLrcx
bo
,«
hijh
pecypcoB. -JT.:
ln.(poMeTeoH3;iaT, 1980.
26. KonynaHJio
C.H.
THflpoMerpHfl. —M.: 1918.
27.
KoHCTaHTHHOB
H .M .,
ITeTpoB H.A., B
ucoukhh
JI.H. Fn;ipaBjiHKa,
rw^poJiorHa, rH/ipoMeipHH. - M.: Bbicui.
iiik
.., 1987.
28.
KopoBHH
B.I1., llBepiKHH EM.
M opcnaa
rnupo.MerpuH. -Jl.:
I n^ipoMe'rcon3ij;aT, 1988.
29.
KpbiJiOB
A.H.
rn A poM eipna.
-
Ka3aHb,
1918.
30. JleSefleB B.B. F
m
^
pojioimh
h
nmpoMeipna
b
3afla*rax. - Jl.:
r n/ipoMeTeoH3flaT, 1955.
31. JleHBHKOB M.J1. M eieopojioiwi, rmipoJioi nx
h
rn/ipoMerpmi. - M.:
Toe. H3aaTeiibCTBO c.-x. jmreparypbi, 1949.
32. JlyMuieua
A. A.
ripaKiH4CCKa>[
in;ipoMCipn;[.
-
Jl.:
T n,[poMeieoH3;un, 1975
.
33. JlyHmesa
A. A.
IlpaKTHHecKaa
ruzjpoMeipHH.
-
jl.:
T MripoMeieoH3/iaT. 1983.
34. OmeBCKiiH A.B. 1 H;ipoMerpH«
h
nponiBO/iciBO i H^poMeipHHecKnx
pa6oT.
- M.: OHF11, 1937.
35.
OpuoBa B.B. I n.upoMeipHH. - Jl.: 1 H/ipoMeTeons/iai, 1974.
36. Co.ioMcnueB H.A. I’H^poMerpHx. - Jl.: rH;[poMereoH3/tai, 1957.
37. Cy66oTHH
A.C.
1’
h
p o
m
eip
hli
c
ck
h
e
coopyHcemui.
-Jl.:
rHrip0MCTC0H3;iaT, 1989.
38.
Tjjokhh H./F IlpHGopbi ^jm onpeflejiemia CKopocxefi h pacxo/jOB
Bo/iti b
OTKpbiTbix
pycnax.
— M . 1 9 0 1 .
39.
IIIanoB
H.M.
FH/tpoMexpMfl
rHflpoTexmiHecKHX coopyacewHii
h
[ H/ipoMaiiiHii. - M .: roc3Heron3flaT, 1957.
40. Yunusov G ‘.X. Gidrometriyadan amaliy mashg‘ulotlar. —Toshkenl:
Universitet, 2002.
41. Hikmatov F.H., Yunusov G‘.X. Gidrometriya. Ma’ruzalar matni // -
Fooshkent, Universitet, 2000.
42. Hikmatov F.H., Aytbayev D.P., Yunusov G ‘.X. Gidrologiya va
gidrometriya. - Foshkent, C'ho‘lpon, 2007.
43.
3cnpe F.C>. AHanH3 cnocoQoB BHHHCneHHH OKe/iiieBiiwx pacxoA(>n
B o / i i. i p c K . -
Jl.: FunpoMereo
H
3
f l a r ,
1961.
44. Kolupaila S. Hidrometriya. Bd. 1-2 Kaunas, 1939-1940.
203
M U N D A R I J A
So‘z boshi ................................................................................................. 3
Kirish ........................................................................................................5
1-BOB. GIDROMETRIYA FANI, UNING VAZIFALARI VA
XALQ XO'JALIGIDAGI AHAMIYATI
1.1. Gidrometriya fani predmeti, maqsadi, v azifalari....................... 8
1.2. Gidrometriyaning shakllanish va rivojlanish tarixi .................10
1.3. Gidrometriyaning tadqiqot usullari ........................................... 20
1.4. Gidrometriyaning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati ...................... 22
2-BOB. SUV 0 ‘LCHASH POSTLARINI TASHKIL ETTSH,
ULARDA KUZATISHLARNI AMALGA OSHIRISH
2.1. Suv o ‘lchash postlarining turlari ................................................27
2.1.1. Oddiy suv o ‘lchash p o s tla ri..................................................... 29
2.1.2. Uzatma suv o ic h a sh postlari .................................................. 31
2.1.3. 0 ‘ziyozar suv o‘lchash p o s tla ri...............................................33
2.1.4. Nishablik suv o ‘lchash postlari ...............................................36
2.2. Suv sathini aniq o ‘lchaydigan asboblar va qurilmalar ........... 37
2.3. Suv o ic h a sh postlarini tashkil etish, ularda kuzatishlami
amalga o sh irish ......................................................................................38
2.3.1. Stansiya va post tarmoqlari, ulaming turlari ........................ 38
2.3.2. Daryolaming suv sathi rejimi va uni k u z a tis h ...................... 42
2.4. Suv o ic h a sh postlarini tashkil etish tamoyillari, ulardagi
balandlik va hisob sistemasi ............................................................... 43
2.5. Suv o ic h ash postlarini qurish uchun joy tanlash va unda
bajariladigan ishlar ...............................................................................46
2.6. Suv o ich ash postini bir joydan ikkinchi joyga k o 'c h iris h .... 48
2.7. 0 ‘ziyozar suv o ic h a sh qurilmasi lentasini qayta ishlash ..... 50
2.8. Suv sathini kuzatish ma'lumotlarini maxsus qayta is h la sh .... 52
2.9. Moslashgan suv sathlarining b og ian ish grafigi ...................... 53
204
3-BOB. CHUQURLIKLARNI 0 ‘LCHASH VA CHUQURLIK
0 ‘LCHASH M A'LUM OTLARINl QAYTA ISHLASH
3.1. Chuqurlik o ‘lchash ishlarining maqsadi, v a z ifa la ri.................59
3.2. Chuqurliklarni oichashda bajariladigan ishlar tarkibi ........... 60
3.3. Chuqurlik o ‘lchash qurilmalari, asbob-uskunalari va
jih o z la ri................................................................................................... 61
3.4. Chuqurlik o ‘lchash ishlarini bajarish usullari ..........................66
3.5. K o‘llar va suv omborlarida chuqurlik o ‘lchashning o ‘ziga xos
xususiyatlari .......................................................................................... 67
3.6. Chuqurlik o ‘lchash ma'lumotlarini qayta ishlash .................... 68
3.7. Daryo o ‘zani k o ‘ndalang qirqimi chizmasini chizish,
o‘zanning morfometrik k o ‘rsatkichlarini hisoblash ....................... 69
3.8. Daryo o ‘zanining b o ‘ylama qirqimi planini tuzish .................71
3.9. K o‘llar va suv omborlarida o ‘lchangan chuqurliklarni qayta
ishlash, ulaming planini tu z is h ........................................................... 78
4-BOB. DARYO 0 ‘ZANIDA SUVNING OQ1SH
TEZLIGIN1 0 ‘LCHASH
4.1. Ochiq o ‘zanlarda suvning harakati haqida umumiy
m a’lu m o tla r........................................................................................... 84
4.2. Daryo o‘zanida tezlikning taqsimlanishi .................................. 86
4.3. Daryoda suvning oqish tezligini o ic h ash usullari ..................87
4.4. Gidrometrik parrak nazariyasi a so slari......................................91
4.5. Gidrometrik parrakni darajalash.................................................93
4.6. Qalqimalar yordamida tezlikni aniqlash....................................96
4.7. Suvning oqish tezligini hisoblash u su lla ri.............................. 102
5-BOB. DARYO VA KANALLARDA SUV SARFINI
ANIQLASH
5.1. Suv sarfini aniqlashning ilmiy va amaliy ahamiyati ............ I 10
5.2. Gidrometrik stvomi qurish va uni jih o z la s h .......................... I l l
5.3. Suv sarfini o ‘lchash usullari .................................................... 11/
205
5.4. Suv sarfini gidrometrik parraklarlar yordamida an iq la sh .... 119
5.5. Suv sarfini hisoblash usullari ................................................... 120
6-BOB. SUV SARFI EGRI C H IZ IG i GRAFIGT VA
UNDAN AMALDA FOYDALANISH
6.1. Suv sarfi bilan suv sathi orasidagi bog‘lanishni an iq la sh .... 128
6.2. Suv sarfi egri chizig‘i grafigi v au n i ekstrapolyatsiya qilish
u s u lla ri.................................................................................................. 129
6.3. Suv sarfi egri chizig‘i grafigini bir ma'noli boMmagan
bog‘lanishlar uchun tuzish ............................................................... 130
6.4. Suv sarfi egri chizig‘i grafigi yordamida gidrologik
yilnomani tuzish ................................................................................. 134
6.5. Xarakterli suv sarflarini aniqlash va daryo oqimini hisoblash .. 135
7-BOB. DARYOLARNING LOYQA OQIZIQLARI VA
ERIGAN MODDALARI OQIMINI 0 ‘RGANISH
7.1. Daryolaming loyqa oqiziqlari haqida umumiy ma'lumotlar 138
7.2. Daryolar oqiziqlari oqimini aniqlashda qo'llaniladigan
asboblar ................................................................................................141
7.3. Muallaq oqiziqlar sarfini o ‘lchash va oqimini hisoblash .... 145
7.4. 0 ‘zan tubi oqiziqlarini o ‘lchash va hisoblash ....................... 148
7.5. Oqiziqlar va o ‘zan tubi yotqiziqlari namunalarini laboratoriya .
sharoitida qayta ishlash ..................................................................... 149
7.6. Daryo suvining minerallashuvi va erigan moddalar oqimini
h iso b lash ...............................................................................................150
8-BOB. SUV OBYEKTLAR1DA MAXSUS KUZATISHLAR
8.1. Suv obyektlarida bajariladigan maxsus kuzatishlarning
mohiyati va v azifalari........................................................................ 154
8.2. Suvning tiniqligi, rangi va haroratini kuzatish ...................... 156
8.3. Daryolarda muzlash hodisalarini kuzatish .............................159
206
9-BOB. DAVLAT SUV KADASTRI,
U N I N G
MOHIYATI VA
MAZMUNI
9.1. Davlat suv kadastri, maqsadi, v a z ifa la ri..................................169
9.2. Davlat suv kadastrining tarkibiy qismlari .............................. 182
9.2.1. Gidrologik o ‘rg anilg an lik....................................................... 182
9.2.2. Gidrologik y iln o m a la r.............................................................183
9.2.3. Asosiy gidrologik k o ‘rs a tk ic h la r...........................................184
9.2.4. Yuza suvlar resurslari ..............................................................184
9.2.5. M uzliklar katalogi ................................................................... 185
9.2.6. Qor ko‘chkilari kadastri ......................................................... 185
9.2.7. Suv - energetika kadastri ......................................................186
Test savollari ....................................................................................... 187
G lossariy............................................................................................... 195
Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................. 202
207
F. X ik m ato v , G .X . Y u n u so v , N .Z . S agdeyev,
D .M . T u rg u n o v , R .R . Z iy ay ev
GIDROMETRIYA
O ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta maxsus ta 'lim vazirligi
tomonidan 5141100 - Gidrologiya yo ‘nalishi bo ‘yicha
darslik sifatida tavsiya etilgan
«Sano-standart» - Toshkent, 2014.
Muharrir:
Texnik muharrir:
Musahhih:
Dizayner
A. Tilavov
U.Saidov
S.Bozorova
U.Saidov
Nash.lits. Jfe AI 245. 02.10.2013.
Terishga 04.08.2014-yilda berildi. Bosishga 16.10.2014-yilda ruxsat etildi.
Bichimi: 60x84 l/l6. Ofset bosma. «Times» gamiturasi. Shartli b.t. 11,25.
Nashr b.t. 13. Adadi 300 nusxa. Buyurtma >630.
Babosi shartnoma asosida.
«Sano-standart» nashriyoti, 100190, Toshkent shahri,
Y unusobod-9,13-54. e-mail: sano-standart@mail.ru
«Sano-standart» MCHJ bosmaxonasida bosildi.
Toshkent shahri, Shiroq k o‘chasi, 100-uy.
Telefon: (371) 228-07-94, faks: (371) 228-07-95.
«Sano-standart»
nashriyoti
|