Nilometr - eng qadimgi suv o ‘lchash inshooti

bayon qilinishicha, suv o ic h a sh ishlarini bajarish uchun tanlangan 
joy quyidagi talablarga javob berishi shart:
1) tanlangan jo y suv rejimi elementlarining shu daryoga xos 
b o ig a n asosiy xususiyatlarini o ‘zida aks ettirishi;
2) unda daryo yo'nalishi to ‘g ‘ri chiziqli ko‘rinishda b o iish i;
3) shu joyda daryo uzunligi bo‘yicha suv yuzasi nishabligi 
sezilarli darajada o ‘zgarmasligi;
4) tanlangan qism uzunligi b o ‘yicha chuqurlikning kam o ‘zga- 
rishi;
5) daryo qirg‘oqlari va o ‘zani barqaror, ya’ni ular o ‘pirilish, 
qulash, loyqa bosish, yemirilish kabi holatlardan xoli b o iish i;
6) daryo o ‘zani suv o ‘tlari, tosh uyumlari va boshqa to ‘siq- 
lardan xoli b o iish i;
7) daryoning shu qismi irmoqsiz b o iish i;
8) tanlangan joyda suv o ic h ash va kuzatish ishlarini katta 
aniqlikda amalga oshirish imkoniyati mavjud b o iish i lozim va 
boshqalar.
Yuqoridagi talablaming bajarilishi suv oichash qurilmasining 
uzoq yillar uzluksiz ishlashiga imkon beradi. "Miqyos an-Nil"ni 
qurish uchun Ahmad Farg‘oniy tomonidan tanlangan joy ana shu ta­
lablaming hammasiga javob bergan. Shu tufayli inshoot vaqt sino- 
vlaridan muvaffaqiyatli o ‘tgan. Unda XX asming o ‘rtalarigacha, ya’ni 
oxirgi ta’mirlash amalga oshirilgan 50 - yillargacha, qariyb 1100 yil 
davomida suv sathi kuzatishlari tinimsiz amalga oshirilgan.
Afsuski, hozirgi kunda Nilga nisbatan bir necha marta kichik ' 
boigan daryolar, hatto, soylarda qurilgan suv oichash inshootlari 
toshqinlar yoki boshqa sabablar tufayli tez fursatda ishga yaroqsiz 
holga kclib qoladi. Ahmad Farg‘oniy qurgan "Miqyos an-Nil" ish 
faoliyatining davomliligi bo‘yicha dunyoda yagona suv oichash 
qurilmasi hisoblanadi. Shu sohaga tegishli maxsus adabiyotlarda 
"Miqyos an-Nil" dek uzoq faoliyat ko‘rsatgan suv oichash qurilmasi 
qayd etilmagan.
Buyuk britaniyalik gidrolog-olim A.K.Bisvas m aium otiga 
ko‘ra, "Miqyos an-Nil" kvadrat shaklidagi quduq ko‘rinishida 
b o iib , Nil daryosi bilan uchta yer osti suv y o ilari orqali tutashgan. 
Quduq o ‘rtasida oq marmar bilan qoplangan sakkiz qirrali ustun
12

o'rnatilgan. Shu ustunda suv sathini o ichash ga imkon beradigan 
yirik darajali b o la k lar, ular esa, o ‘z navbatida, mayda b o ‘laklarga 
ajratilgan. Yirik b o ia k la r arab tirsak birligiga, y a’ni 54 smga, 
maydalari esa uning 1/24 qismiga - qirotga yoki 2,25 sm ga teng 
bo‘lgan (1.1-rasm).
1.1-rasm. Nilom etrning yuqoridan (a) va yon tomondan k o ‘rinishi (b).
Daryolarda suv o ‘lchash inshootlarini qurishdan oldin ulardagi 
suv sathi tebranishlarini, y a’ni suv sathining mumkin b o ig a n eng 
yuqori ko‘tarilishi hamda eng quyi pasayishlarini aniq hisobga 
olish zarur. Nil daryosida suv sarfming yil davomida fasllar 
ho‘yicha o ‘zgarib turishi natijasida, uning Qohira yaqinidagi suv 
sathining tebranish amplitudasi qariyb 8-10 metr balandlikdagi ora- 
liqda o ‘zgarib turgan. 0 ‘z-o‘zidan k o ‘rinib turibdiki, "Miqyos 
an-Nil" ning o ‘lchov ustunidagi belgilar (katta va kichik bo‘laklar) 
Nil daryosi suvi sathining ana shu o ‘zgarishlarini hisobga olgan.
Inshootning asosiy qismi b o ‘lgan quduq Nil daryosi bilan yer 
osti suv y o ‘llari orqali tutashtirilgan. 
Ulaming soni turli 
manbalarda turlicha k o ‘rsatilgan. Masalan, rus olimi A.Muranov 
ulaming soni ikkita, desa, ingliz olimlari - A.Bisvas uchta, G.Xerst 
esa sonini ko‘rsatmay, "suv y o ‘llari" deb keltiradi.
13

Yer osti suv y o ila ri soni nechta b o iish id an q at’i nazar, 
Ahmad Farg‘oniy "Miqyos an-Nil" tizimida ulardan foydalanish 
natijasida suv sathini aniq o ich ash g a imkoniyat yaratish bilan 
b o g iiq b o ‘lgan muhim muammolami hal etgan. Ulardan birinchisi, 
inshootni 
daryo 
o ‘zanidan 
m a’lum 
masofada 
qurib, 
uni 
qirg‘oqlardagi o ‘pirilish, yemirilishlardan saqlab, uzoq yillar 
ishlashini ta’minlashdir. Suv y o ilari yordamida alloma tomonidan 
hal etilgan ikkinchi va shu bilan birga eng asosiy muammo, bu 
daryodagi suv sathini o ichash da katta aniqlikka erishishdir.
Har ikki muammo, fikrimizcha, inshoot qudug‘ini daryo bilan 
tutashtiruvchi suv y o ila ri uchta b oigandagina ijobiy hal etiladi. 
Gidrodinamika qonunlariga amal qilinadigan b o is a , ulaming 
birinchisi, daryo oqimi yo‘nalishida, qolgan ikkitasi esa unga 
perpendikulyar holatda ikki yondan keltirilgan b o iish i kerak. Shu 
shartga rioya qilinsa, oqim yo‘nalishi bo‘yicha keltirilgan yer osti 
suv y o iid ag i gidrodinamik bosim (Pi) qolgan ikkinchi (P
2
) va 
uchinchi (P3) yer osti suv yoilaridagi gidrodinamik bosimlar 
yig‘indisi bilan muvozanatlashadi, y a’ni P] = P
2
+ P
3
tengligi 
bajariladi. Natijada quduqdagi suv yuzasi tekis va gorizontal 
holatda b o iib , daryodagi suv sathining haqiqiy qiymatini hisobga 
olishga imkon beradi.
Inshoot tizimidagi yer osti suv y o ilarid an foydalanishning 
yana bir xosiyati bor. Bilamizki, har qanday suv havzasi - k o ila r, 
dengizlarda shamol ta’sirida to iq in la r hosil b o ia d i. Bu jarayon Nil 
kabi yirik daryolarda ham sezilarli darajada kuzatilib, suv sathini 
aniq o ich ash g a imkon bermaydi. Demak, inshootda bu muammo 
ham yer osti suv y o ila ri yordamida o ‘z yechimini topgan, 
boshqacha qilib aytganda, daryodagi suv sathini aniq oich ash d a 
shamol k o ‘rsatishi mumkin b o ig a n salbiy ta’sirga butunlay 
barham berilgan.
Ahmad Farg‘oniy yuqorida bayon etilgan holatlami, y a’ni 
"Miqyos an-Nil" tizimidagi quduq, uni daryo bilan tutashtiruvchi 
yer osti suv y o ila ri, o ‘lchov ustun i hamda uni santimetr 
aniqlikdagi boiak larg a b o iish bilan Nil daryosida suv sathini juda 
katta aniqlikda o ich ash masalasini ijobiy hal etgan.
Bundan, qariyb, 1150 yil muqaddam qurilgan inshootning suv
14

sathini o ‘lchash aniqligi hozirgi kunda shu soha mutaxassislarini 
ham 
lol 
qoldirmoqda. 
Masalan, 
angliyalik 
gidrolog-olim 
A.K.Bisvas "Miqyos an-Nil" ning suv sathini oMchash aniqligiga 
tan berib, "Bu qurilma Nil daryosi suvi sathini o ‘ta aniq 
o‘lchagan", deb yozadi.
Hozirgi kunga kelib, suv sathini Ahmad Farg‘oniy taklif etgan 
santim etr aniqlikdagi o ‘lchash usuli dunyo miqyosida keng qo‘l- 
laniladi. Jahon Meteorologiya Tashkiloti (JMT) ga a ’zo b o ig a n
barcha davlatlarda daryolar, k o ila r, suv omborlari, hatto, dengizlar 
va okeanlaming suv sathlari ham shu aniqlikda o ‘lchanadi. Jahon 
suv 
o ic h a sh amaliyotida q o ‘llanilayotgan maxsus 
o ‘lchov 
qurilmalarining barchasi "Miqyos an-Nil"dagi kabi santimetr 
aniqlikdagi b o ‘laklarga b o iin g an (2.2-rasm).
0 ‘m i kelganda shuni ham ta ’kidlash lozimki, daryolardagi suv 
sathini aniq o ‘lchashda buyuk alloma - Ahmad Farg‘oniy taklif 
etgan yer osti suv yo'llaridan foydalanish usuli ham hozirgi kunda 
jahon suv o ‘lchash amaliyotida keng qo‘llanilmoqda. Masalan, 
daryolar, k o ‘llar, suv omborlari, kanallarda suv sathini o ‘zi o ‘lchab, 
yozib boradigan "Valday" yoki okean va dengizlar suv sathlarini 
o‘lchashga m oijallangan "Rordansa" tipidagi qurilmalar "Miqyos 
an-Nil"dan andoza olgan va u kabi ishlaydi. Faqat hozirgi zamon 
qurilmalarida yer osti suv y o ‘llari yagona bo'lib, ular daryolar, 
kanallarda oqim y o ‘nalishiga perpendikulyar holatda o ‘tkaziladi.

Download 46,03 Mb.