| Suvning oqish fez! ig ins oichash usullari va .isbobiari

Y u/a
0,2h
0,6h
0,8h
Tubi
A A
I
*
[ J -
C3
£>:
C>
o
=c>
/
/
/
/
1-3 s
y
0,2h 
0,4h 
0,6 h 
0,8 h 
Tubi
= € >
-3 sm
^ - ^ =
0
o
€ >
V
\
/
/
/
4.4-rasm. Chuqurlik vertikallaridagi nuqtalarda gidrometrik parrakning 
joylashishi: a) ochiq o ‘zan; b) m uz bilan qoplangan o 'zan.
Har bir nuqtada vertushkani, kamida, 100 sekund ushlab turish 
kerak. Nuqta usulida tezliklami o'lchash vaqtida har bir nuqtadagi
90

tezlikni t vaqt (100 sek) davomida parrakning umumiy aylanishlari 
soni n ga b o g iiq holda aniqlash mumkin (agar pulsatsiya hodisasi- 
ning qonuniyati aniq b o isa ). Aks holda, nuqtadagi tezlik signallar 
soni b o ‘yicha aniqlanadi. Shu maqsadda alohida-alohida signallar 
uchun ketgan vaqt belgilanadi.
Integratsion usul. Bu usul yordamida vertikaldagi o ‘rtacha tez- 
likni yoki butun jonli kesma bo'yicha o'rtacha tezlikni to ‘g ‘ridan- 
lo‘g ‘ri aniqlash mumkin.
Vertikaldagi o'rtacha tezlikni integratsion usul bilan aniqlash- 
da gidrometrik parrak asta-sekin suv yuzasidan o'zan tubiga 
lushiriladi. Shu vaqt davomida qayd etilgan signallar soni sanab 
boriladi. Gidrometrik parrakni suv yuzasiga ko'tarib olishda ham 
yuqorida qayd etilganlarga amal qilish kerak. Eng muhimi, 
gidrometrik parrakni tushirish tezligi uni ko ‘tarish tezligiga teng 
b o iish i kerak (4.5-rasm).
Jonli kesma bo'yicha o'rtacha tezlikni integratsion usul bilan 
aniqlash katta tajriba va mahoratni talab qiladi. Bunda qayiqni bir 
xil tezlikda boshqarish kerak. Tezlikni integratsion usul bilan 
oichashda vaqtdan yutamiz. Bu usul birinchi marta 0 ‘rta Osiyoda 
B.A.Simbirskiy tomonidan qoilanilgan. U tezlikni oldin nuqta 
usuli bilan oichag an , so‘ng integratsion usuldan foydalangan. 
(Jlami solishtirganda oradagi farq juda kam b oigan.
4.5-rasm. Tezlikni integratsion usul bilan o ic h a sh sxemasi.
4.4. Gidrometrik parrak nazariyasi asoslari
Tajriba asosida parrakning bir sekunddagi aylanishlari sorii n 
bilan suvning oqish tezligi 3 orasidagi bogianishni topish 
gidrometrik parrakni tarirovkalash, ya’ni darajalash deb ataladi.
91

Tarirovkalash maqsadida o ‘tkaziladigan tajriba tabiat hodisa- 
siga teskari holatda olib boriladi. M a’lumki, tabiiy sharoitda gidro­
metrik parrak suv oqimi ta ’sirida aylanadi. Tarirovkalashda esa un- 
ga teskari ish olib boriladi, aniqrog‘i, suv massasi tinch holatda 
b o ‘ladi, gidrometrik parrak esa belgilangan L masofada turli 
tezliklarda harakatlantiriladi.
M a’lum t vaqt ichida belgilangan tezlikda harakatlantirilgan 
gidrometrik parrakning umumiy aylanishlari soni N ni aniqlaymiz. 
Eng kichik tezlikdan boshlab, tezliklarni sekundiga 3 m gacha 
o ‘zgartirib, tajribani qayta-qayta takrorlaymiz. Qayd etish lozimki, 
tajriba sekundiga 3 m dan ortiq tezlikda oikazilm aydi. Tajribalar 
soni 15 tadan 30 tagacha b o iish i mumkin. H ar bir tajriba natijasida 
aniqlangan 9 va n lar qayd etib boriladi: 9] = n j; $2 = n2; 93 = n3 va 
hokazo. S o'ng tajribalar natijalaridan foydalanib, 9 = f(n) b o g ia ­
nish grafigi chiziladi (4 .10-rasm).
Tajribalar maxsus tarirovka havzalarida oikaziladi. Ular ikki 
turda b o ia d i: 1) to ‘g ‘ri o ‘zanli kanal shaklida; 2) o‘zani aylana 
shaklida (4.9 va 4.11 -rasmlar).
Ushbu havzalarda gidrometrik parrak 5-10 m masofada 
harakatlantiriladi. Yuqorida qayd etilgan tajribalar majmuasi 4-5 
marta qaytariladi. Tarirovkalashda, dastlab, parrakni ju da kichik 
tezlik bilan harakatlantirishga alohida e ’tibor berish lozim. Juda 
kichik tezlikda parrak aylanmaydi, tezlik 0,04 m/s atrofida 
bo ig an da, parrak sekin aylana boshlaydi.
4.6-rasm. G R -21M markali 
gidrometrik parrak
4.7-rasm. O ttC 31 (10.002) 
m arkali universal parrak
92

4.8-rasm. Ott C31 markali universal parrakning shtangada ko'rinishi.
Zavodda ishlab chiqarilgan har bitta gidrometrik parrak albatta 
tarirovka qilinadi. Tarirovka qilingan gidrometrik parrakni ikki yil 
davomida ishlatish mumkin.
Gidrometrik parrak bilan tezlikni oichashdan oldin uning 
ishga yaroqlilik holati maxsus tekshiruvdan o ‘tkazilishi lozim. 
Ayniqsa, asbobning parragiga alohida e ’tibor berilishi shart. Shu 
lar/da gidrometrik parrak o ic h a sh ishlariga tayyorlanadi.

Download 46,03 Mb.