29
sekvenirlanib, boshqa jonzotlar genomi qatorida kompyuterga joylashtirilib, bank
axboroti sifatida saqlanadi.
Bakteriofaglar DNK sining
nukleotid qatori unikal, ya'ni bir marta uchrab,
boshqa qaytarilmaydi. Ayrim organizmlarda DNKdagi nukleotidlarning ketma-
ketligi unikal bo`lsa ham, ayrim qismlarida qaytariladigan
nukleotid qatori bir
necha marta uchraydi (t-RNK va i-RNKlarning kodlovchi qismlari) jumladan,
bateriyalarda. Eukariot genomlarda DNKning 60%ni strukturali, ya'ni oqsil
sintezini belgilovchi qismlar tashkil qiladi. Hayvon DNKsining 10-25%ini tashkil
qiluvchi bo`limlar qaytariladigan nukleotid qatoridan iborat bo`lib, ular ribosom, t-
RNK, gistonlar, immunoglobulinlarning genlaridan iborat. Ular DNK
molekulasida bir gen ikkinchisi bilan ketma-ket joylashib, ularni
qaytariluvchi
tandemlar deyiladi. Ya'ni bir gen ikkinchi gendan speyser (inglizcha spaser-oraliq)
orqali ajraladilar. Qaytariladigan nukleotid qatorlari, ularni satelit (kichik-sayyor)
qismlaridir, bular xromosomaning sentromer qismida joylashib, uning bo`linishida
va o`zaro bog`lanishida ishtirok etadi.
Tabiiy manbalardan ajratib olingan DNKlarning nukleotid tartibini o`rganish
natijasida AQSh olimi Chargaff va rus akademigi A.N.Belozerskiylar qator
miqdoriy qonuniyatlarni aniqladilar. Bu qonuniyatlar quyidagicha ifodalanadi:
1. DNK molekulasidagi
purin asoslari, adenin va guanin molyar
konsentratsiyasini yig`indisi pirimidin asoslari-sitozin
va timinning molyar
konsentratsiyasi yig`indisiga teng:
Pur=Pir yoki
2. Adeninning molyar konsentratsiyasi timinnikiga, guaninniki esa sitozinga
teng:
A=T, G=S ёки
1
=
T
A
;
1
=
S
G
3. DNK zanjiridagi 6-aminoguruhli asoslar miqdori 6-ketoguruhli asoslar
miqdoriga teng, ya'ni adenin va sitozin molyar konsentratsiyalarining yig`indisi
guanin va timin molyar konsentratsiyalari yig`indisiga teng:
30
А+S=G+Т ёки
1
=
+
+
T
G
S
A
4. Guanin bilan sitozin molyar konsentratsiyalari yig`indisining
adenin bilan
timinning (DNK molekulasida yoki uratsil RNK da) molyar konsentratsiyalari
yig`indisining nisbati turli manbalardagi nuklein kislotalarda turlicha bo`ladi. Bu
spetsifiklik koeffitsienti deb ataladi va
)
(
U
Т
А
S
G
+
+
shaklida ifodalanadi.
gar,
Т
А
S
G
+
+
ning qiymati birdan kam bo`lsa, bunday DNK AT tipga, agar
uning qiymati birdan katta bo`lsa, GS tipga kiritiladi.
Yuksak o`simliklar va hayvonlar DNKsi AT tipga mansub, zamburug`lar,
suvo`tlar va bakteriyalarning DNKsi ko`pincha GS tipga mansub. Bu
ko`rsatkichlarni o`simlik, hayvon va mikroorganizmlarni taksonomik qatorini
aniqlashda foydalanish mumkin.
