Ribonuklein kislotalar ( RNK)
Ribonuklein kislotalar hujayraning hamma qismida uchraydi. Hujayra
tarkibida uchraydigan RNK lar molekulasining massasi, kimyoviy tuzilishi va
vazifasiga qarab bir-biridan farq qiluvchi bir necha xillari mavjud:
1. Hujayradagi RNKning 65-80% ga yaqinini ribosom RNK (r-RNK) tashkil
qiladi. Mazkur RNK hujayraning maxsus organoidi ribosomalarda to`plangan. Ular
tarkibida bir-biridan farq qiladigan r-RNK turlari -5S, 8S, 28S lar aniqlangan.
Ularning molekulyar massasi 1,5-2 mln ga teng va 4000-6000 mononukleotid
qoldig`idan tashkil topgan. R-RNK hujayrada oqsillar bilan birikib,
ribonukleoproteid zarrachalarini tashkil qiladi. Ribosom RNKlar oqsil sintezlovchi
organoidlarning strukturasini tashkil qilishda ishtirok etadilar. Ribosom
RNKlardan (28S, 18S va 5S) ayrimlari yadrochada joylashadi. Ribosom RNK 2-
10% ni yadrodagi geterogen yadroli (g-ya RNK) RNK tashkil qilib, ular m-RNK
ning dastlabki shakllanishida ishtirok etishi aniqlangan.
Oqsil biosintezining asosiy mexanizmi ribosomalarda sodir bo`ladi.
Ribosomalar oqsil va RNK dan tashkil topgan ribonukleoproteid (RNP)
zarrachalaridir. Hujayrada ularning soni 10
4
(prokariot) dan 10
6
(eukariot)gacha
bo`ladi. Ribosomalar asosan tsitoplazma, yadrocha, mitoxondriy xloroplastlarda
uchraydi. Ular ikkita subbirliklardan tashkil topgan. Hajmi va molekulyar massasi
bo`yicha ribosomalar uch guruhga bo`linadi: 1. 70S ribosom prokariotlarga tegishli
bo`lib, 30S va 50S subbirliklardan tashkil topgan. 2. 80S ribosom eukariotlarga
tegishli bo`lib, 40S va 60S birliklardan tashkil topgan. 3. mitoxondriya va
xloroplastlar ribosomi bo`lib, 70S ni tashkil qiladi.
80S ribosomning kichik birligi bir molekula RNK (18S) va 33 xil oqsil
molekulasidan tashkil topgan. Katta birlikda esa, uch xil RNK (5S, 8S, 28S) va 50
ga yaqin oqsil molekulasidan iborat. Ribosoma oqsillari ribosomaning strukturasini
36
mustahkamlashda va fermentativ vazifani bajarishda ishtirok etadilar. Ribosomada
kichik va katta birliklar o`zaro magniy ionlari orqali bog`lanadilar. Ribosomada
ikkita jo`yak (ariqcha) bo`lib, biri m-RNK ni bog`lashda, ikkinchisi esa polipeptid
zanjirini uzaytirishda hizmat qiladi. Bulardan tashqari, ribosomada ikkita markaz
joylashgan. Birini aminoatsil (A-markaz), ikkinchisi peptidil (P-markaz) bo`lib,
ular oqsil sintezini amalga oshirishda xizmat qiladi.
2. RNK ning ikkinchi guruhi transport RNK (t-RNK) deb ataladi. Bu
umumiy RNKning 10-15% ini tashkil etadi. Uning 60 dan ortiq turi ma'lum.
Ularning tarkibida 75-90 ta nukleotid qoldig`i bo`lib, molekulyar massasi 25000-
30000 ga teng. Ular oqsil sintezida aminokislotalarni ribosomaga yetkazadi.
Hujayrada har bir aminokislota uchun bir, ikki yoki ko`proq t-RNK to`g`ri keladi.
T-RNK lar qanday aminokislotalarni tashilishiga qarab t-RNK
val
, t-RNK
ley
va
hokazo shaklida yoziladi. Uning umumiy tasviri "beda bargi"ni eslatadi (5-rasm)
5-rasm. t-RNK molekulasining beda bargi modeli.
37
T-RNK chizmasidan ma'lumki, uning bir tomoni G, ikkinchi uchi esa SSA
bilan yakunlanadi. Aminokislota har doim adeninga bog`lanadi. Mazkur
molekulaning zanjirida triplet antikadoni bo`lib, oqsil sintezida m-RNKning
kadoniga mos kelsa, t-RNK aminokislotani ribosomaga "uzatadi".
Hozirgi kunda 300 dan ortiq t-RNK larning nukleotid qatori aniqlangan.
Molekula tarkibida purin va pirimidin azot asoslarining metillangan hosilalari
uchraydi. Minor komponentlarga yana t-RNK tarkibida digidrouridin va
psevdouridinlar kiradi. T-RNK birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturaga
ega.
3. RNK ning uchinchi turi informatsion RNK (i-RNK) yoki vositachi m-
RNK (mesenjer) deb ataladi. RNK ning bu turi umumiy RNK ning 5% ini tashkil
etadi. U ham sitoplazmada va yadroda uchrab, nukleotid tarkibi bo`yicha DNK
molekulasini muayyan bir qism nukleotidlarning nusxasi hisoblanadi. Bu RNK
DNK molekulasidagi axborotni oqsil sintezlaydigan orgonoid-ribosomalarga olib
boradi. I-RNKning molekulyar massasi bir millionga yaqin bo`lib, ularning
nukleotid tarkibi sintezlanayotgan oqsilning molekulyar og`irligiga qarab har xil
bo`ladi. I-RNK ning sintezlanishi yadroda boshlanib, so`ng sitoplazmaga o`tib
ribosomaga o`rnashadi va oqsil sintezida qolip
(matritsa) rolini bajaradi.
Informatsiya RNK bir necha qismlardan tashkil topib, uning informativ
qismi oqsil sintezida matritsa vazifasini bajaradi. Informativ bo`lmagan qismi
poliadenin fragmentlaridan tashkil topgan (50-400 nukleotid qoldig`idan iborat). I-
RNK molekulasidagi poli A yonida 30 nukleotiddan tashkil topgan aktseptor qismi
bo`lib, u ribosoma bilan bog`lanishda ishtirok etadi. Molekulaning 5
/
oxirida
alohida struktura bo`lib, uni KEP (inglizcha cap-qalpoq) deb ataladi. U 7-metil
guanozintrifosfat bo`lib, RNKni ferment ta'siridan saqlab, translyatsiyada ishtirok
etadi. I-RNK molekulasidagi noinformativ qismi, molekulani bir me'yorda turishini
ta'minlaydi. Informatsiya RNKning sintezi yadrodan boshlanib, sitoplazmada
yakunlanishiga "protssesing", ya'ni RNK ning yetilish jarayoni deyiladi.
38
Viruslar RNKsi alohida guruhni tashkil etadi. U birinchi navbatda vazifasi
jihatidan hujayralar RNKsidan farq qiladi. Ularni genetik RNK deb ham ataladi.
Uning molekulyar massasi katta bo`lib, 10
6
-10
7
atrofida bo`ladi.
|
