41
2.4. DNK va RNK sintezi
Nuklein kislotalarning sintezi uchun DNK zanjiri, oqsil biosinteziga matritsa
(qolip) sifatida i-RNK xizmat qiladi. DNK ning sintezi
DNK-matritsaning ikki
zanjirida, RNK sintezi esa uning bir zanjirida amalga oshadi. Aksariyat holatda
DNK zanjiri bir-biridan ajralgan va tegishli sharoit asosida sodir bo`ladi.
Biopolimerlarning shakllanishida matritsadan tashqari
yana substratlar, reaksiyani
katalizlovchi fermentlar zarur bo`ladi. DNK sintezida substrat sifatida
dezoksiribonukleozidtrifosfat, RNK uchun ribonukleozidtri-fosfatlar bo`lishi
kerak. Oqsil sintezida esa substrat vazifasini aminoatsil-t-RNK bajaradi.
Nuklein kislotalarning matritsa sintezida ishtirok etuvchi fermentlar DNK-
yoki RNK-polimerazalardir. Ayrim holda i-RNK faqat
oqsil sintezida matritsa
bo`lmasdan, balki DNK biosintezi uchun ham qolip vazifasini bajarishi mumkin.
Bunday jarayonni teskari transkriptaza fermenti bajaradi. Biopolimerlarning
matritsali uch xil sintezi uch bosqichdan iborat: a) initsiatsiya-ikki monomerdan
polimerning boshlanishi; b) elongatsiya-polimer zanjirining uzayishi; v)
terminatsiya-matritsali sintezning yakunlanishi. Prokariot va eukariot
organizmlarda DNK ning sintezi bir xil bo`lishi kuzatiladi. Mazkur sintez asosida
azotli asoslarning komplementarlik tizimi (A=T, G=S) bo`lib, bu
jarayon har bir
tur organizmning DNKsidagi nukleotid qatorini faqat ota-onasidagina bo`lmasdan,
balki keyingi avlodlarga ham qat'iy bir xil holatda uzatilishini ta'minlaydi.
DNK sintezi (replikatsiya)
DNK-matritsasida DNK molekulasining ikki martadan ko`payish jarayonini
replikatsiya deb ataladi. Replikatsiya reaksiyasining
ketishi uchun bir zanjirli
DNK-matritsa, dezoksinukleozidtrifosfatlar, fermentlar, magniy ionlari va ikki
zanjirli DNK molekulasini bir biridan ajratuvchi oqsil omillari bo`lishi zarur. DNK
biosintezini umumiy tarzda quyidagi ko`rinishda yozish mumkin:
nd ATF
nd TTF
nd GTF
nd STF
DNK - matritsa
DNK - polimeraza
Mg2
+
nd AMF
nd TMF
nd GMF
nd SMF
n
+ nH
4
P
2
O
7
42
DNK biosintezi matritsa (qolip) DNKdan komplementar nusxa olish, ya'ni
replikatsiya orqali amalga oshiriladi. Qo`sh spiralni bir-biridan
ajratuvchi oqsil
ta'sirida nukleotid zanjirlari bir-biridan ajraladi. Makromolekula birdaniga bir
zanjirli dezoksipolinukleotidga aylanmasdan, balki ma'lum qismlargina ayri hosil
qiladi. Prokariotlarda DNK molekulasi halqa shaklida bo`lib, ma'lum yerlaridan
ori-sayt (Origin-replikatsiyani boshlanishi) boshlanib, DNK zanjiri ikkiga ajralgan
ayri qarama-qarshi tomonlarga harakatlanadi. Eukariotlarda ori-saytlar ko`p
miqdorda bo`lganligi uchun replikatsiya DNK molekulasining ko`p
qismlaridan
boshlanishi aniqlangan. DNK molekulasida AT jufti qayerda ko`p bo`lsa, o`sha
nuqtalarda replikatsiya boshlanadi, chunki GS juftidagi bog`ni uzishga nisbatan
AT bog`larni ajratish osondir.
