MATEMATIKA KURSIDA HISOBLASH MADANIYАTI VA




Download 3,86 Mb.
Pdf ko'rish
bet80/120
Sana04.06.2024
Hajmi3,86 Mb.
#259909
1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   120
Bog'liq
Termiz davlat universiteti abdullayeva b. S., Djurayeva d. Sh., (1)

3.MATEMATIKA KURSIDA HISOBLASH MADANIYАTI VA
AYNIY ALMASHTIRISHLAR 
Algebraik ifodalaming ayniy almashtirishlari maktab matematika kursida 
muhim o’rin egallaydi va VI—XI sinflaming dastur materiallarini o’rganish 
jarayonida qo’llaniladi. Maktab matematika kursida sonlar va harflar bilan 
belgilangan algebraik ifodalarni qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish, darajaga 
ko’tarish, ildiz chiqarish va logarifmlash kabi amallar bajariladi. Bu amallami 
bajarish jarayonida ana shu algebraik ifodalaming miqdoriy qiymatlarini saqlab, 
ularni turli ko’rinishlarda yozishga to’g’ri keladi. 
Ta’rif. 
Algebraik ifodaning miqdoriy qiymatini o’zgarmasdan bir shakldan 
ikkinchi bir shaklga o’zgartirib yozish ayniy almashtirish deyiladi. 
Maktab matematika kursida ayniyat degan tushuncha o’rganiladi, so’ngra 
ayniy almashtirish degan tushuncha kiritiladi. 
Ta’rif. 
Tarkibidagi harflarning har qanday qiymatlarida ham to’g’ri 
bo’laveradigan ikki algebraik ifodaning tengligi ayniyat deyiladi. 
Masalan,
tenglik ayniyatdir, chunki tenglikda 
qatnashayotgan noma’lum x ning ixtiyoriy qiymatlarida tenglikning chap 
tomoni uning o’ng tomoniga har doim teng chiqadi. 6-sinfda o’rganiladigan qisqa 
ko’paytirish formulalari ham ayniy tengliklardir: 
Yuqoridagi ta’rif va misollardan ko’rinadiki, ayniyat arifmetik amallar 
qonunlarining harfiy ifodalangan shakli ekan. Ayniy shakl almashtirishlarda 
algebraik ifodalarni taqqoslash, ular ustida amallar bajarish uchun ifodalardagi 
birhad va ko’phadlarning shaklini o’zgartirish kabi ishlarni bajarish ko’zda tutiladi. 
Maktab matematika kursidagi ayniy shakl almashtirishlarni shartli ravishda 
quyidagicha ketma-ketlik asosida ifodalash mumkin: 


138 
1. 
Butun ifodalarni ayniy almashtirish. 
2. 
Kasr ifodalarni ayniy almashtirish. 
3. 
Irratsional ifodalarni ayniy almashtirish. 
4. 
Trigonometrik ifodalarni ayniy almashtirish. 
Har qanday algebraik ifoda birhad va ko’phadlardan iborat bo’ladi. 
Ta’rif. 
Ko’paytirish va darajaga ko‘tarish amallari yordamida tuzilgan 
ifodalarni birhad deyiladi

Masalan:
... 
Birhadlarni ham standart shakllarga keltirish misollar yordamida 
tushuntiriladi. Masalan, 
birhad sodda holga keltirilsin. Bu misolga 
ko’paytirish, o’rin almashtirish va guruhlash qonunlarini qo’llasak,
bo’ladi. 
Ta’rif.
Bir necha birhadlarning yig’indisidan iborat bo’lgan ifoda ko’phad 
deyiladi.
Masalan:
Yuqorida ta’rif va misollardan 
ko’rinadiki, birhad ko’phadning xususiy holi ekan. 
Ta’rif
. Ko’phadning o’zaro koeffitsientlari bilangina farq qiladigan yoki 
butun koeffitsientli bo’lgan hadlari o’xshash hadlar deyiladi. O’xshash hadlarni 
arifmetik amallar yordamida birhad ko’rinishida ifodalashni ixchamlash deyiladi.
Masalan: 

Download 3,86 Mb.
1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   120




Download 3,86 Mb.
Pdf ko'rish

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



MATEMATIKA KURSIDA HISOBLASH MADANIYАTI VA

Download 3,86 Mb.
Pdf ko'rish