109
o‘quvchilarning o‘quv faoliyati tizimida yangilanish, masalan,
yangi intellektual
uquvlar (solishtirib ko‘rish, mulohaza yuritish v.h.) paydo bo‘ladi.
Yu.M.Kolyagin hamda G.L.Lukankinlarning ta’kidlashicha, pedagog-
psixologlar olib borgan tadqiqotlarga ko‘ra, bola o‘zining kundalik faoliyatida
to‘plam tushunchasi bilan har qadamda duch keladi. Uyda, bolalar bog‘chasida,
sayr paytida bola doimiy ravishda predmetlar ko‘pligi bilan muloqotda bo‘ladi,
ular bilan turli harakatlarni bajaradi, o‘zi ham bunday harakatlarni bajarishda
ishtirok etadi yoki kuzatadi. Shu ma’noda
aytganda, bola aniq matematik
xarkterdagi ko‘plab hayotiy hodisalarning xususiyatlarini anglab boradi. Masalan,
bolalar o‘yin jarayoni paytidayoq, o‘yinchoqlarni yoki ko‘plab o‘yinchoqlarni turli
belgilariga qarab bir-biriga solishtirib ko‘radi, ular ishtirokida har xil harakatlarni
(“mana bunga o‘xshashlarni bu yoqqa olib qo‘yamiz...”, “hammasini olamiz...”,
“buning oldiga mana buni qo‘yamiz...”, “buni bunga qo‘shamiz...” v.h. kabi)
bajaradi.
Bu muhim matematik tushunchalar – natural son va arifmektik amallarni
anglagan holda o‘zlashtirishning zaruriy shartidir. Shu tariqa, to‘plam tushunchasi
bilan uzviy bog’liqlikda bo‘lgan natural sonlar arifmetikasini qurishda bolaning
aniq
faoliyatidan foylananiladi, ko‘rgazmalilikning yuqori darajasini ta’minlaydi,
matematik tushunchalarni bolada bu paytga qadar shakllangan tasavvurlarni
o‘zlashtirishga ko‘mak beriladi.
Algebraning xususiyati shundaki, bu predmetni o‘rganish o‘quvchilarning
aqliy rivojlanishiga kuchli turtki beradi. Ammo o‘quvchilarning aqliy faoliyati juda
murakkab, ko‘p komponentlidir. Uning eng muhim komponentlaridan biri –
umumiy ta’limning muhim vazifasi bo‘lmish fikrlashdir. Fikrlash qator belgilarga
ega, ularning orasida, birinchi navbatda, mantiqiylik alohida ajralib turadi.
Mantiqiy fikrlash – zid bo‘lmagan, asoslangan, mulohaza yuritish shaklida yuzaga
keladigan izchil fikrlashdir. Mantiqiy fikrlash ko‘proq
darajada algebra darslari
orqali paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham, odatda, algebrani amaliy mantiq deb
110
atashadi; chunki aynan algebrada o‘quvchi bir qadar to‘liqroq tarzda mantiqning
barcha qonunlarini ko‘ra oladi.
Shu ma’noda, algebrani o‘qitishning eng muhim maqsadlaridan biri –
o‘quvchilarni mantiqiy fikrlarshga o‘rgatish hisoblanadi. O‘quvchilarning mantiqiy
fikrlashi, shakllanish jarayonlarida darajalarni takomillashtirish, fikrlashning
shakliy va fikriy amallarini bajarish, aniqlashda va o‘quv faoliyatida qo‘llashning
uquv hamda ko‘nikmalari,
shuningdek, fikriy qo‘llanishlarni bir bilim sohasidan
ikkinchisiga olib o‘tish uquvini amalga oshirish orqali amalga oshiriladi.
Shunday qilib, agar biz tenglamalarni, shakl va fikrlash yo‘sinini
takomillashtirishga to‘plamlar nazariyasi elementlari ta’sir etishini o‘rnata olsak,
shundagina
bunday
vositalardan
foydalanish
o‘quvchilarning mantiqiy
fikrlashining rivojlanishi, yuqori darajaga ko’tarilishi haqida gapirishimiz mumkin.
Birinchi holatda mulohaza yuritish, aniq predmetlar
bilan harakatlar olib
borishni tushunish asosida amalga oshiriladi, ikkinchi holatda esa, mulohaza
yuritish rasmlarga,
chizmalarga, ramziy yozuvlarga v.b. tayangan holda amalga
oshiriladi. Mavhum fikrlashda har qanday aniq predmetlardan, rasm va
chizmalardan chalg‘igan holda, faqat xayolan (ongda) mulohaza yuritiladi.
Fikrlash darajasining ana shu o‘ziga xosligi rivojlanishning asosiy yo‘nalishi kelib
chiqadi: “...aniq vaziyat bilan cheklangan amaliy fikrlashdan,
anglash sohasining
cheksiz kengayib boruvchi, bevosita hissiy tajriba chegaralaridan chiqib ketuvchi
mavhum fikrlashga o‘tiladi”
