O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

21 
ko‘proq tortadi va qamrab olish sharti quyidagi ko‘rinishni qabul qiladi: 
β > α, 
(1.27) 
Deformatsiya o‘chog‘i metall bilan to‘lgan momentdan boshlab metallni 
deformatsiyalash sharoitlari doimiy bo‘lib qoladi (turg‘unlashadi) va 
prokatlashning bu davri qaror topgan davr deb ataladi. Bunda R
p
teng ta’sir 
etuvchi kuchning holati chiqish tekisligi tomonga og‘ishadi (1.8 rasm).
1.8 – rasm. Barqaror prokatlash jarayonidagi ta’sir etuvchi kuchlar 
sxemasi 

22 
1.9 – rasm. Prokatlash jarayonining tugallanayotgan davrinig sxemasi 
Normal kontakt kuchlanishining deformatsiya sohasining uzunligi 
bo‘yicha taqsimlanishi bir tekis bo‘lib hisoblanadi deb qabul qilish bilan shuni 
olamizki, prokatlashning qaror topgan davrida metallning jo‘valarga to‘liq 
bosimining R
p
natijalovchisi deformatsiya sohasini teng ikkiga bo‘ladi. Bu 
shuni bildiradiki, teng ta’sir etuvchining holatini belgilaydigan burchak 0,5α ga 
teng bo‘lib qoladi. Shunda oldingi mulohazalarni takrorlash bilan 
prokatlashning qaror topgan davri uchun qamrab olish shartini quyidagi 
ko‘rinishda olamiz:
β>0,5α (1.28) 
(4.27) va (4.28) ifodalarni taqqoslash bilan shunday xulosaga kelish 
mumkinki, prokatlashning qaror topgan davrida metallning jo‘valar bilan 
qamrab olinishi qaror topmagan davrga qaraganda ikki marta oson bo‘ladi. 

23 
Biroq bu faqatgina ishqalanish koeffitsienti doimiy bo‘lganda adolatli bo‘ladi. 
Biroq, tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, prokatlashning qaror topgan davrida 
ishqalanish koeffitsienti kamayadi va amalda prokatlashning qaror topgan va 
qaror topmagan davrlari uchun mos ravishda 
α
qaror topgan
va α
qaror topmagan 
qamrab 
olish burchaklari saqlanadi.
α
ust 
> α
neust
, (1.29) 
Prokatlashning qaror topgan davri prokatlashning asosiy davri bo‘lib 
hisoblanadi, unda prokatlashning barcha parametrlari vaqtda o‘zgarmaydi. Bu 
davrda deformatsiya o‘chog‘ining har qanday ko‘ndalang kesimi orqali vaqt 
birligida bir xil miqdordagi metall o‘tadi. Prokatlash nazariyasida bu shart 
sekundlik hajmlarning doimiyligi sharti deb ataladi, uni matematik tarzda 
quyidagicha ifodalash mumkin:
 
FφVφ = const, 
(1.30) 
Bu yerda Fφ – deformatsiya o‘chog‘ida polosaning ixtiyoriy ko‘ndalang 
kesimining maydoni; Vφ – berilgan kesimda polosaning tezligi. 
Yakuniy davr (1.9 rasm) shu bilan tavsiflanadiki, deformatsiya o‘chog‘ini 
metall bilan oziqlantiradigan polosaning orqa uchining ta’siri yo‘qoladi 
(polosaning 
l
orqa
orqa uchi metallning jo‘valarga kirish tekisligiga yaqinlashadi), 
jo‘valar o‘rtasidagi oraliq metalldan bo‘shay boshlaydi va prokatlash jarayoni 
tugaydi. Bu davr, xuddi qaror topmagan davr kabi metallni deformatsiyalash 
sharoitlarining doimiy emasligi bilan tavsiflanadi va yakuniy davr yoki chiqarib 
tashlash deb ataladi. Bunda metallning jo‘valarga tortilishi β ishqalanish 
burchagiga qaraganda kichik bo‘lgan α qamrab olish burchagida amalga oshadi.
Odatda qamrab olish burchagi qanchalik katta bo‘lsa, bir o‘tishda 

24 
shunchalik ko‘p metall deformatsiyalanadi va prokatlash jarayonining 
unumdorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Metallning jo‘valar bilan qamrab 
olinishini yaxshilash uchun prokat ishlab chiqarish amaliyotida quyidagi 
priyomlar qo‘llaniladi. 
1. 
Jo‘valarning bochkalariga kertiklar qo‘yish, qoplama qoplash, 
polosaning oldingi uchiga qirinda yoki qum sepish va hokazolar yo‘li bilan 
jo‘valar va tayyorlanma o‘rtasida ishqalanish koeffitsienti oshiriladi.
2. 
Konus quymani jo‘valarga ingichka tomonini oldinga qilib berish, 
polosaning oldingi uchini oldindan o‘tkirlash va hokazolar hisobiga metall va 
jo‘valarning bir-biriga tegish maydoni oshiriladi. 
3. 
Tayyorlanmani jo‘valarga tortadigan kuch oshiriladi (polosaga 
stanning oldida rolgangda tezlik beriladi yoki uzluksiz stanlarda prokatlashda 
oldingi katakning itaruvchi ta’siridan foydalaniladi va hokazolar). 
4. 
Metall jo‘valar bilan qamrab olingan momentda prokatlash tezligi 
kamaytiriladi, bu ishqalanish koeffitsientining ortishini ta’minlaydi. 
Amaliyotda qo‘llaniladigan maksimal α qamrab olish burchaklari: 

yaxshilab silliqlangan jo‘valarda moylash bilan sovuq prokatlashda 3-4°; 

g‘adir-budur yuzali jo‘valarda moylashsiz sovuq prokatlashda 6-8°; 

qaynoq listli prokatlashda 15-22°; 

qaynoq sortli prokatlashda 22-24°; 

kertilgan yoki qoplama qoplangan jo‘valarda qaynoq prokatlashda 27-34°. 
Yakunda shuni qayd qilish lozimki, garchi moylashdan foydalanish 
tayyorlanmaning jo‘valar bilan qamrab olinishini qiyinlashtirsada, listli metallni 
sovuq prokatlash uning yuzasining yuqori sifatini olish uchun odatda moylash 
bilan olib boriladi.

Download 6,57 Mb.