25
bilan boshlang‘ich qamrab olinish momentidan qaror topgan davrga o‘tishda
oshiqcha ishqalanish kuchlarining paydo bo‘lishi va
ularning ortishi ilgarilab
ketish paydo bo‘lishini chaqiradi, u metallning jo‘valarning yuzasiga nisbatan
sirg‘alishida namoyon bo‘ladi, natijada metallning tezligi jo‘valarning aylanma
tezligidan katta bo‘lib qoladi. Agar metall jo‘valarga nisbatan sirg‘alganda
metallning tezligi jo‘valarning aylanma tezligidan kichik bo‘lsa,
u holda bu
hodisa orqada qolish deb ataladi. Qamrab olish yoyining ma’lum bir
uchastkalarida
S
1
ilgarilab ketish va
S
0
orqada qolish quyidagi formulalar
bo‘yicha hisoblanadi:
𝑆
1
=
𝜐
1
− 𝜐
𝐵
𝜐
𝐵
100 % ; (1.31)
𝑆
0
=
𝜐
𝐵
− 𝜐
0
𝜐
𝐵
100 % ,
(1.32)
Bu yerda υ
v
– jo‘valar aylanishining aylanma tezligi.
Ilgarilab ketish va orqada qolishni grafik tarzda ifodalash mumkin (1.9
rasm).
1.10 – rasm. Metallning harakatlanish vaqtidagi tezligining taqsimlanish
grafigi va prokatlash jarayonida ushlab qolish burchagida jo‘valarning bir
chiqidagi tezligi.
26
Geometrik deformatsiya o‘chog‘ining ularda orqada qolish yoki ilgarilab
ketish kuzatiladigan uchastkalari mos ravishda orqada qolish va ilgarilab ketish
zonalari deb ataladi. Bu uchastkalarda
orqada qolish zonasida
T
𝑥
1
ishqalanish
kuchi prokatlash yo‘nalishida ta’sir ko‘rsatadi, ilgarilab ketish zonasida esa T
𝑥
2
ishqalanish kuchi qarama-qarshi yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatadi. Kirish tekisligida
metallning tezligi jo‘valarning tezligidan kichik bo‘lishi, chiqish tekisligida esa
aksincha, jo‘valarning tezligidan katta bo‘lishi sababli, metall va jo‘valarning
tezligi mos tushadigan kesim mavjud bo‘ladi. Bu kesim kritik kesim deb, bu
kesimga javob beradigan γ markaziy burchak esa
kritik burchak deb ataladi, u
deformatsiya o‘chog‘ini ikkita zonaga – orqada qolish zonasi va ilgarilab ketish
zonasiga ajratadi. Jo‘valarning yuzasida ko‘chishda metall zarrachalari, xuddi
ta’sir ko‘rsatuvchi kontakt ishqalanish kuchlari kabi yo‘nalishni qarama-qarshi
tomonga o‘zgartiradi.
Ilgarilab ketish kattaligiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi.
1.
Jo‘valarning diametrining ortishi
qamrab olish burchagining
kamayishiga, shundan kelib chiqqan holda, metallning jo‘valar bilan kontakt
zonasining uzunligining
ortishiga olib keladi, natijada ishqalanish kuchlarining
oshiqchaligi ortadi va demak, ilgarilab ketish ham ortadi.
2.
Ishqalanish koeffitsientining ortishi ishqalanish kuchlarining
ortishiga va prokatlanadigan polosa qanchalik keng bo‘lsa, ilgarilab ketishning
shunchalik ortishiga ko‘maklashadi.
3.
AN doimiy siqishda polosaning qalinligining kamayishi λ
cho‘zilishning
sezalarli ortishini chaqiradi, shundan kelib chiqqan holda, vaqt
birligida chiqish tekisligi orqali ko‘proq metall o‘tadi, bu faqatgina chiqishda
polosaning tezligini oshirish hisobiga mumkin bo‘ladi,
bu ilgarilab ketishning
ortishini chaqiradi.
4.
Ko‘ndalang deformatsiya ortishi bilan ilgarilab ketish kamayadi.
Old va orqa tortilish ilgarilab ketishga va kritik kesimning holatiga ta’sir
ko‘rsatadi. Orqaga tortilish ilgarilab ketishni kamaytiradi, kritik kesim esa
chiqish tekisligiga qarab siljiydi. Orqaga tortilishning
ilgarilab ketishga teng
27
bo‘lib qoladigan qiymati mavjud. Shunda butun deformatsiya sohasi bo‘ylab
orqada qolish kuzatiladi. Oldinga tortilish ilgarilab ketishni kuchaytiradi. Kritik
kesim metallning jo‘valardan chiqish tekisligidan uzoqlashadi.
Ilgarilab ketishni uzluksiz prokatlash stanining ishchi kataklarining
jo‘valarini aylanish tezliklari bo‘yicha rostlashda hisobga olish lozim bo‘ladi.
Ilgarilab ketish - bu jo‘valarda polosaning chiqish tezligi jo‘valarning
periferik tezligidan qanchalik katta ekanligini ko‘rsatadigan qiymat.
Ilgarilab ketish
S ni ushbu formula orqali hisoblab chiqamiz
𝑠 =
𝑣
1
−𝑣
𝐵
𝑣
𝐵
, (1.33)
Odatda ilgarilab ketish foizlarda aniqlanadi:
𝑠 =
𝑣
1
−𝑣
𝐵
𝑣
𝐵
= 100%, (1.34)
Ba’zi hollarda S ilgarilab ketish berilgan qiymatga ega, jo‘valardan
polosaning chiqib ketish tezligini aniqlash talab qilinadi. Shunda (1.33)
formula
konvertatsiyasi uni
𝑣
1
nisbatdan hal qiladi:
𝑣
1
= 𝑣
𝐵
(1 + 𝑆), (1.35)
agar ilgarilab ketish foizlarda berilgan bo‘lsa, unda
𝑣
1
= 𝑣
𝐵
(1 + 𝑆/100%), (1.36)
