Kadastr tushunchasi haqida maMumotlar. “K adastr” s o ‘zi
yunoncha “k atastich o n ” so ‘zidan fransuz tiliga “kadastre” shaklida
o ‘tgan b o ‘lib, o ‘z b e k tiliga aynan taijim a qilinsa, “varaq”, “m ol-
mulk daftari” yoki ‘‘m ulkiy daftar” m a ’nosini bildiradi.
Bu so ‘z, k o ‘p g in a boshqa qadim gi atam alar kabi, vaqt o ‘tishi
bilan o ‘zining ilk bor k o ‘zda tutilgan m azm uniga uncha to ‘g ‘ri
169
kelm aydi. H ozirda “kadastr” deganda, yer v a boshqa k o ‘pj>nm
k o ‘chm as m ulklar haqida keng qam rovli, nihoyatda teran,
anoint
m urakkab tushuncha nazarda tutiladi. Shu bois “kadastr” so'zinl
ta ’riflayotganda, a w a l unga q o ‘yilayotgan talab va vazifalarpt,
nim a m aqsadda bajarilayotganiga qarab izoh beriladi. Shundtty
qilib, kadastm ing ta ’riflari quyidagicha b o ia d i:
a) kadastr deb, m uayyan obyekt yoki voqelikni, b a ’zi hollardu,
ulam i iqtisodiy baholashni ham o ‘z ichiga olgan holda, son vit
sifat jih a td a n hisobiy ro ‘yxatni tuzishga aytiladi;
b) kadastr - rasm iy tashkilotlar yoki m uassasalar tomonidan
tuzilgan m ulkiy daftardir.
Davlat kadastr tizimining rivojlanish tarixi. E kin yerlan
haqida
m a ’lum otlam i
to ‘plash,
undan
asosan
soliq
solislt
m aqsadida foydalanish tarixi besh m ing yillar nariga borib taqaladi
Bu borada geodeziya fanining paydo b o i is h tarixiga m urojaal
qilishning o ‘zi kifoya.
D asrliklarda yozilishicha, qadim gi M isr davlatida Nil daryosi
toshib ketib, atrofidagi ekin m aydonini ish g ‘ol etganligi haqida
m a iu m o t bor. Suv o ‘zaniga qaytganda esa toshqindan zarar k o ‘rib,
deyarli tekis b o i ib ketgan yerlam i o ‘z egalariga ajratib berislt
m uam m osi tu g ilg a n . U lar yerdan foydalanganligi uchun soliq
to ia g a n . K im ning qancha soliq to ia s h in i esa m utaxassislar
aniqlagan. K o ‘p hollarda soliq ekin m aydonlarining m iqdoriga
boqliq b o ig a n .
Q adim da ham , o ‘rta asrlarda ham barcha m am lakatlarda ekin
m aydonlariga soliq solish odat tusiga kirgan. Zero, davlatning
qudrati soliqqa b o g iiq . Ishni bajarish uchun esa foydalaniladigan
yerlar o ic h a n g a n , hisobga olingan. Dem ak, yer hisobi, undan
olingan hosil hisobi b o ig a n .
K adastr tarixi eram izdan a w a lg i 3000-yillarga to ‘g ‘ri keladi.
Q adim iy M isrda yer m aydonlarining chegarasini aniqlashda
kadastr syomkasi o ik a z ilg a n . Y er m aydonlarini hisobga olishda
ulam ing chegaralari, m aydoni va egalari to ‘g ‘risida batafsil
m a iu m o tla r berilgan. K o ‘chm as m ulkdan soliq y ig is h v a yer
m aydonlarini b o iis h uchun eram izdan a w a lg i 1700-yil M isrda
yangi kadastr syom kasi o ik a z ilg a n lig i to ‘g ‘risida m a iu m o tla r bor.
170
I tum izdan a w a lg i 584-yilda G retsiyada, eram izdan avvalgi VI
iiirda
Italiyada, davlat qonunlari asosida kadastr ishlari olib
lumlgan. B unda yer m aydonlari va ularda jo y lashgan k o 'c h m a s
liiulklar o ‘lchangan, tuproq turi, uning hosildorligi va ishlov berish
yo'llari aniqlanib, soliq m iqdori belgilangan.
Eram izdan oldingi 1000-yillarda T igr va Evfrat daryolari
oialig'idagi m am lakatlarda yerga k o ‘chm as m ulk sifatida soliq
iiolingani m a ’lum. Rim hukm dori A vgust (eram izdan avvalgi 272
yilda) davrida aholini ro 'y x atg a olish, yer m aydonlarini b o ‘lish,
iihirning chegaralarini aniq o ic h a s h , yuridik m aqom berish, egasini
miiqlash va soliq m iqdorini belgilash b o ‘yicha ish lar olib borilgan.
Feodalizm davrida (9 0 0 -1 200-yillar) syuzerenlar (juda katta
yer egalari) va ruhoniylar yer va k o ‘chm as m ulkka egalik qilishni
hujjatlashtirish tarafdori b o 'lg an lar.
A ngliyada yer so lig ‘i 991 -yildan boshlab jo riy etilgan. 1066-
yilda esa kadastr tuzilgan. 1162-yillarda Italiyada davlat xazinasini
hoyitish m aqsadlarida davlat yer kadastri ishlab chiqilgan.
Fransiyada birinchi kadastr “hisob
k itobi”
1269-yildan
boshlab yozilgan. Y er kadastrining q o ila n ilish i, yer m aydonlarini
o'lchash bilan doim iy ravishda, uzviy b o g 'liq b o 'lib kelgan.
Vaqtning o 'tish i bilan y er kadastrining usul v a shakllari tarixan
o'zgarib kelgan. Flar bir davm ing kadastri hukm ron sinfhing
inanfaatini ifodalagan. Q adim da ham , o 'rta asrlarda ham barcha
m am lakatlarda ekin m aydonlariga soliq solish odat tusiga kirgan.
( ’Imnki, har bir davlatning qudrati soliqqa b o g 'liq b o 'lib ,
loydalanadigan yerlar o 'lch a n g a n va hisobga olingan.
Y er kadastri Q adim iy R im da m avjud b o 'lib , erdan olinadigan
soliqlar belgilanib borilgan. Q adim iy M isr v a V izantiya m am lakat-
larida yer resurslarini hisobga olish va yerlam ing haqiqiy bahosini
belgilash uchun kadastr m a ’lum otlaridan foydalanilgan.
X V ill asr o'rtalarig ach a kadastr syom kalari va yer kadastrini
olib borish usullari unchalik o 'zg arg an em as. A sosan, o 'lch o v
ishlari arqon, tem ir va y o g 'o c h o 'lch ag ich lard a olib borilgan.
1718-yil D javanni D jakom o M arionni tom onidan ilm iy
asoslangan kadastr syom kalari va tizim i yaratilgan. Y er m aydonla-
lining chegaralari triangulyatsiya va poligonom etriya
usulida
171
0 ‘lchangan. Q ishloq «obshinalari», parsellalar planlari
1:2000
m asshtabda m enzula yordam ida syom ka qilingan. Planda parsella
lar, y a ’ni yer uchastkalari, ulam ing m aydoni, grunt turlari, ekin
turlari, asosiy darom ad m iqdori (foyda) soliq uchun k o ‘rsatilgan.
0 ‘zining aniqligi, pishiqligi va qulayligi uchun bu kadasli
tizimi «M ilan» kadastri degan nom olgan. X IX asrda bu kadaslr
tizim i Fransiya, Belgiya, Avstriya, G ollandiya va boshqa davlatlai
kadastr tizim iga asos b o i ib xizm at qildi.
X orijiy m am lakatlarda kadastr tizim ini yuritish, asosan, milliy
va hududiy xususiyatlam i o ‘z ichiga oladi. U nda foydalaniladigan
m a iu m o tla r kadastr m aqsadlariga qarab o ‘zgarishi m um kin.
Y evropa m am lakatlarida nam una sifatida “M ilan k a d a stri”
deb nom langan dastur qabul qilingan. U shbu dasturda kadastm in^
quyidagi vazifalari ko'rsatilgan: har bir yer uchastkasining rejasi
tuzilib, yer m aydonlarining chegaralari, yerlarning sifati, yerdan
olinadigan o ‘rtacha hosildorlik va olinadigan s o f foyda m iqdori
aniqlanib borilgan va kadastr kitobiga kiritilgan.
Y er uchastkalari t o ii q suratga tushirilib, rejalari tuzilgandan
keyin, hujjatlar baholash-ekspert kom issiyasiga berilgan. Baholash
ekspertlari em ing haqiqiy holatini k o 'z d a n kechirib, em ing sifatini,
qaysi ekin turi ekilishini va qaysi sinfga m ansubligini aniqlab,
o 'rta c h a so f foyda m iqdorini belgilab bergan. B unda qishloq
x o'jalik m ahsulotlarining bahosi ulam ing keyingi 15 yildagi
o 'rta c h a m iqdoriga qarab olingan. K adastr xizm atiga M oliya
vazirligi rahbarlik qilgan. K adastr bilan shug'ullanuvchilar ik^i
guruhga b o iin g a n : birinchi guruhga yem i o 'lch a b beruvchi
geom etrlar, ikkinchisiga soliq nazoratchilari va yerlam i sinflarga
bo'lu v ch i shaxslar kirgan.
A vstriyada yer kadastri XIX asrning birinchi yarm ida ilk bor
o'tkazilgan. U paytlarda bu m am lakatda qonuniy ravishda yerlam i
chcgaralash kadastr bilan b o g 'liq emas edi. K adastr tom onidan
berilgan m a iu m o tla r asosida soliqlar b o 'lin a r va har bir shaxsga
yetkazilar edi.
Fransuzlar va avstriyaliklam ing eng katta va asosiy kam chi-
liklari shundan iborat ediki, ular har bir yer uchastkasi uchun
m axsus m urakkab ishlab chiqilgan ta ’riflar asosida yerlam i
172
haholagan. Shuning uchun kadastrni kiritish ishlari bu davlatlarda
uzoq m uddatga ch o ‘zilgan.
Rossiya davlatida yerlarga kadastr ishlarini tatbiq etish 1842-
yildan boshlanib, 20 yil davom etgan. K adastr ishlarini o ‘sha
ilavrda R ossiyaning D avlat M ulki vazirligining kadastr guruhlari
iimalga oshirgan. U lar yer m aydonlarini toifalarga b o ‘lishda
qishloq x o ‘jalik m ahsulotlarining hosildorligi haqidagi m a iu m o t-
larga tayangan holda ish olib borganlar. Rossiyada yerlam i
baholashda o 'rta c h a hosildorlik so'rab-surishtirish y o ‘li bilan yoki
lo 'g 'rid a n -to 'g 'ri nazorat qilish orqali aniqlanib, um um iy darom ad
miqdori belgilangan. B undan ishlov uchun qilingan xarajatlar
hisoblanib, h a r b ir turdagi yer m aydonidan olinadigan s o f foyda
aniqlangan. 1899-yilda R ossiyaning D avlat M ulki vazirligi yem i
baholashning yangi qoidalarini kiritdi. U nga asosan, shartli
ravishda, ishlov beriladigan erlar beshta guruhga b o iin g a n , y a ’ni
eng yaxshi yerlardan, to eng yom on turdagi yerlargacha b o iin g a n .
A m erika Q o 'sh m a Shtatlarida kadastrni jo riy etish 1785-yildan
boshlangan. K adastr ishlarini boshqarish davlat tom onidan nazorat
qilinib, ikki guruhga b o iin g a n . G eodeziya xizm atidagi guruh
vakillari, ular y erlam ing chegaralarini, m aydonlarini, qurilgan
binolam ing o ic h a m la rin i, hajm ini aniqlash bilan shug'ullangan.
Ikkinchi guruh xizm atchilari huquqshunoslardan iborat b o iib , ular
yer va k o 'c h m a s m ulk egalarining m ulkka b o 'lg a n egalik huquqini
aniqlagan. U lar m axsus kadastr kitoblariga kiritilib, sud idoralarida
saqlangan.
A m ur T em um ing “T em ur tuzuklari” kitobida kcltirilishicha,
yer m aydonining m iqdori, undan olinadigan hosil, soliq m iqdorini
belgilagan. Unda “H isobga olingan ekin yerlari birinchi, ikkinchi
va uchinchi jarib (bir jarib (958 m 2 ga teng) ekin yer qilib ajratilsin.
Birinchi jaribdan olingan hosilning uch xarvori (1 xarvor - 300 kg)
ga yaqini, ikkinchi jaribdan olinganning ikki xarvori, uchinchi
jaribdan olinganning b ir xarvori y ig 'ib olinsin. B uning yarm ini
bu g 'd o y , yarm ini arpa hisoblab, ulam i b o 'lib , ikkisini dehqonga
qoldirib, birini olsinlar. A gar raiyat bu y o 'sin d a soliq to 'la sh g a rozi
b o im a s a , u holda bir xarvor b u g 'd o y g a bcsh m isqol (bir m isqol 4,8
gram m ga teng) kum ush, bir xarvor arpasiga ikki yarim m isqol
173
kum ush m iqdorida narx q o ‘ysinlar. Shulardan boshqa, q o'shim elu
tarzda, ulardan hech qanday soliq talab qilm asinlar" deb yozilgan.
Y uqorida keltirilgan ishlam i aniq va to ‘g ‘ri bajarish uchun
albatta, ekin yerlari o'lchangan va hosil hisobga olingan. Agarilii
n o to ‘g ‘ri m a iu m o tla r y ig ilg a n b o is a , xizm atchilar jazolangan
O ic h a s h natijalarini m axsus davlat darom adlari va yerlari bilan
shug'ullanuvchi oliy m ansabdorlardan iborat, xolisa deb ataluvcln
hay’at tekshirgan. X olisa egasiz qolgan yerlam i obod qilishgu
yordam bergan.
| 