Nazorat savollari:
1. Kompleks sistemaning moxiyati nimada?
2. Kompleks sistemani qo’llashda bajariladigan ishlar nimalardan iborat?
3. Kompleks sistemani boshqarish elementlari va xizmat qanday turlarini
bilasiz?
4. Texnik yo’riqnomalardan foydalanish usullari qanday?
35
4.
Xom-ashyo va tayyor mahsulotlardan namunalar olish.
O’rtacha namuna
.
Oziq-ovqat sanoatini xar bir tarmog’ining, shu jumladan bijg’ish mahsulotlari
ishlab chiqarish tarmog’i texnokimyoviy nazorati- xom-ashyoni, yordamchi
materiallarni, oraliq mahsulotlarni, tayyor mahsulotlarni va chiqindilarni tekshirish
uslublarini o’rganadi.
Bijg’ish mahsulotlari ishlab chiqarish sanoatining korxonalarida quyidagi
vazifalarni bajaradigan zavodlarning kimyo laboratoriyalari tomonidan amalga
oshiriladi:
1) xom-ashyo va yordamchi materiallarning sifatini nazorat qilish; xom-ashyo
va yordamchi materiallarda foydali va kerak bo’lmagan moddalar tarkibini
aniqlash muhim hisoblanadi.
2) yarim tayyor mhxsulotlarning sifatini nazorat qilish; yarim tayyor
mahsulotlarning tarkibini bilgan xolda texnologik jarayonlarning o’tishini bajarish
va nazorat qilish mumkin bo’ladi;
3) tayyor mahsulotning sifatini nazorat kilish, uni GOST talablariga mos
kelishini aniqlash;
4) foydali moddalarni yo’qotish kattaligi nuqtai nazaridan ishlab chiqarish
chiqindilarini nazorat qilish;
5) ishlab chiqarishning texnokimyoviy xisoboti;
Bijg’ish mahsulotlari ishlab chiqarish sanoatining xar bir tarmog’i uchun ishlab
chiqarishning texnokimyoviy nazorati bo’yicha yo’riqnomalar bor. Har bir
zavodda konkret ish sharoitlari va bu yo’riqnomalar asosida ishlab chiqarishning
texnokimyoviy nazorati grafigi tuziladi. Bu grafikda quyidagilar nazarda tutiladi:
a) tahlil uchun namunani tanlash joylari;
b) tahlil bajarilishining davomiyligi;
v) berilgan tahlilda qanday aniqliklar bajariladi.
Bu aniqliklarning natijalari maxsus labaratoriya jurnallariga kiritiladi. Zavodda
tahlil natijalari yoziladigan maxsus taxtalar (doskalar) bo’lishi kerak. Namunalarni
36
to’g’ri tanlash va tahlilni aniq o’tkazish ishlab chiqarishni sinchkovlik bilan
o’tkaziladigan texnokimyoviy nazoratini ta’minlaydi.
Oziq-ovqat sanoatida ishlatiladigan xom ashyolarni sifatini aniqlash uchun xom
ashyodan ma’lum miqdorda tahlil uchun namuna olinadi. Namuna olishning o’ziga
xos usulluri bor. QBMT korxonalarida ishlatiladigan xom ashyolarga: don, uzum,
lavlagi, melassa, shakar va boshqa yordamchi mahsulotlar kiradi. Bu xom
ashyolardan tayyorlangan mahsulotlar sifati ishlab chiqarishda ulardan tahlil uchun
namuna olish kerak. Masalan donli xom ashyolarga: arpa, suli, tarik, javdari,
bug’doylar kiradi. Spirt ishlab chiqarish korxonalarida arpa, suli, tariq, bug’doy,
maxsus don undirish uskunalarida o’stirib spirt ishlab chiqarilsa, pivo ishlab
chiqarish korxonasida asosiy xom ashyo arpa va qulmok (xmel) xisoblanadi.
Sharob ishlab chiqarish korxonalarida uzum asosiy xom ashyo hisoblanadi,
qand ishlab chiqarish korxonalarida asosiy xom ashyo shakar qamish va qand
lavlagi hisoblanadi. Bu xom ashyo YATM (yarim tayyor mahsulot) sifati va
kimyoviy tarkibini aniqlash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarni hammasini
tahlil kilib bo’lmaganligi uchun ularni o’rtacha namuna olish kerak.
Bir Partiya- xoxlagan miqdordagi bir xil , bir joyda saqlangan va bir vaqtda
qabul qilib olinishi kerak bo’lgan mahsulotdir.
O’rtacha namuna olishda xato qilmaslik zarur chunki olingan namuna bo’yicha
qabul qilinayotgan mahsulotni sifati va tayyor mahsulotning sifati aniqlanadi.
SHuning uchun qabul qilingan bir partiya mahsulotning har eridan ozginadan
namuna olib, so’ng yaxshilab aralashtiriladi, bu tahlil uchun dastlabki mahsulot
hisoblanadi.
Mahsulotni turiga qarab (suyuq, quruq, quyuq) o’rtacha namuna olishni o’ziga
xos qoidalari mavjud. Masalan: suyuq mahsulotlardan namuna olishda (Sharob,
Sharbat, spirt, pivo) sifonlaridan foydalaniladi. (sifon - rezina yoki egilgan shisha
trubka) yoki liverda olinadi.
Quyuq yopishqoq materiallardan esa (ekstrakt) shuplardan-
foydalaniladi. Shup metalldan yasalgan asbob bo’lib uning uch tomoni
37
ingichka va uzunligi bo’ylab o’yilgan qismi bo’lganligi sababli olinayotgan
namuna shu o’yilgan joyga yig’iladi.
Shuplar yordamida qand-shakar, donli mahsulotlardan ham namuna olishda
foydalaniladi.
Suyuq xoldagi materiallardan olingan namuna toza, yuvilgan va bir marotaba
shu material bilan chayqab tashlangan idishlarga solinadi va yangi qopqoq bila
berkitib qo’yiladi.
Qattiq yoki sochiluvchi materiallardan olingan (shakar, arpa, bug’doy) namuna
esa yaxshi yuvilgan toza banklarga solinib, maxkam yopilib qo’yiladi. O’rtacha
namuna olish maxsus asboblardan tashqari texnik tarozi, o’lchov idishlaridan xam
foydalaniladi.
Donli va sochiluvchan mahsulotlardan namuna olishda maxsus shuplardan
foydalaniladi. Shuplar asosan konussimon, silindrsimon shuplar va qoplardan
namuna olish uchun maxsus shuplar (meshochnыy shup) mavjud.
Konussimon shuplar yordamida avtomashina, vagon yoki omborxonalarda
saqlanayotgan donlardan namuna olish mumkin. Konussimon shupHing tuzilishi
bu metall dastlabki uzun ichi bo’sh truba bo’lib, ichki qismida xarakatlaydigan
metall konus o’rnatilgan. Ichi bo’sh trubani ichki qismida xarakatlanuvchi metall
sterjen joylashgan, sterjenning ustki qismida dastak va quyi kismida dastaksimon
bo’lib, u konusni berkitib turadi. Namuna olish vaqtida qopqoq yopiq xolda
bo’ladi. Ma’lum joydan namuna olayotgan vaqtda xarakatlanuvchi dastak
xarakatga keltirib, disksimon qopqoq ochiladi va konus donga to’lgach, qopkoq
qayta yopiladi va namuna shu tartibda olinadi.
Silindrsimon shup: bu shup yordamida xam sochiluvchan materiallardan
namuna olinadi. Bu turdagi shuplar ichi bo’sh ikkita silindrdan iborat bo’lib,
ularning diametri 5 sm lidir.
ShupHing yuqori qismida dastak joylashgan. Tashqi silindrni butun bo’ylab
o’yilgan joylari ichki silindrni uzunligi bo’yicha ko’ndalang to’siq bo’lib, ular
silindrni bir necha qismga bo’lib turadi. Ichki silindrda avval mahkamlangan
38
dastakni harakatlantirish natijasida tashki o’yiq yopiladi va silindrsimon shup
namuna olinayotgan vagon yoki avtomashinadagi donga botiriladi va dastak qayta
xaraktga keltirilib, donga to’diriladi va qaytadan dastak xarakatlantirilib avvalgi
o’yiqlar qayta yopiladi va shu tartibda olinadi.
|
