GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASINING TASHQI IQTISODIY ALOQALARI
Germaniya tashqi savdo umumiy hajmi bo'yicha dunyoda AQShdan keyin ikkinchi o'rinda turadi. (2013- yilda 1470,3 mlrd AQSH dollarni tashkil etdi). Tashqi savdo balansi uzluksiz ravishda ijobiy bo’lib kelmoqda. Tashqi savdoning tovar va geografik tuzilishi mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini aks ettiradi. GFR tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlangan mamlakatlar bilan birinchi navbatda Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan olib boradi. Ularga tashqi savdo aylanmasining 50 foizi va chetga chiqariladigan kapitalning asosiy qismi to'g'ri keladi. Yevropaning ko'pgina mamlakatlari uchun Germaniya bosh savdo sherik hisoblanadi.[18]
Xalqaro bozorda Germaniya yuqori sifatli mahsulotlar bilan ta’minlovchi davlat sifatida tan olingan. Eksportining 90 foizdan ortig’ini sanoat mollari tashkil etadi.Germaniyaning barcha yirik sanoat kompaniyalari transmilliy korporatsiyalardir.Shularning ba’zilari, ayniqsa, xalqaro ixtisoslashish tarmoqlarining korporatsiyalari jahonning eng yirik korporatsiyalari hisoblanadi. Elektronika sanoatida “Siemens” avtomobilsozligida esa- “Daimler-Benz”, kimyo sanoatida “ Xyoxst”, “Basf” kompaniyalarini misol keltirish mumkin.
Mamlakat organik kimyo mahsulotlarni eksport qilish bo'yicha dunyoda birinchi o'rinni egallaydi. Stanoklar va boshqa ishlab chiqarish jihozlari eksporti bo'yicha dunyoda birinchi o'rin uchun Yaponiya bilan kuchli raqobat olib bormoqda. [8]
Xalqaro hisob-kitobda to’lov vositasi sifatida foydalaniladigan valyutalar orasida nemis valyutasi oldingi o’rinni egallaydi.Germaniya- jahondagi eng yirik investorlardan biri. U o’z sarmoyalarini ko’pgina davlatlarning sanoati va xizmat sohasiga sarflanmoqda.
Germaniya avtomobillar va kemalar ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda uchinchi o'rinni egallaydi. Shu bilan bir vaqtda Germaniya mikroelektronika va kompyuterlar, aerokosmik texnikalar ishlab chiqarish va eksport qilish bo'yicha AQSH va Yaponiyadan keyinda turadi.[12]
Mamlakat import tarkibida tayyor mahsulotlar hissasi yuqori, biroq xom-ashyo va yoqilg'i hissasi ham ancha yuqori. Hozirgi Germaniya uchun Rossiya neft va tabiiy gazyеtkazib beruvchi asosiy mamlakatdir, Germaniya esa Rossiya uchun mashina va jihozlar, temir yo'l vagonlari, ximikatlar va oziq-ovqat mollariyеtkazib beradi.
O’zbekiston davlat mustaqilligi yillarda GFR va boshqa Yevropa mamlakatlari bilan xalqaro munosabatlarning ko’p shakllari bo’yicha hamkorlik shartnomalarini imzolagan. Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir. Shularning ichida savdo aloqalari ustun ahamiyatga ega. O’zbekiston Respublikasining jami Tovar aylanmasining 5 foiz hamda importning salkam oltidanbir qismi GFR ga to’g’ri keladi. Yevropa mamlakatlaridan Shveysariya, Buyuk Britaniya va Italiya bilan respublika salmoqli eksport-import aloqalariga ega. Hozirgi kunda Germaniyning “Siemens” va “Alkatel” komponiyalari ishtirokida O’zbekistonning telekommunikatsiya tarmoqalari qayta ta’mirlanmoqda.[12]
Germaniya iqtisodiy taraqqiyotda Yevropada birinchi, jahonda 3-o‘rinni egallaydi.
Eksport. Mamlakat eksport salohiyati 803,2 mlrd AQSH dollarni tashkil qiladi. Ichki talabyеtakchi bo‘lishiga qaramay eksport Germaniya iqtisodiyoti o‘sishida qudratli omil bo‘lib qolayapti. Germaniyada eksport siyosatiga jiddiy e’tibor qaratilayapti.Shuning uchun ham har uchinchi muhandis, texnik yoki tadbirkor eksportga ishlayapti.Mamlakat eksporti tarkibida sanoat mollari 90 % ga yaqinni tashkil qiladi. Eksportga mamlakat jami sanoat mahsulotining 1/3 qismi jo‘natilayapti. Mamlakatning tashqi savdo aylanmasida eksport importdan oshadi. Eksport o‘sishi 5-7% tashkil etadi. Eksportning asosiy sohalari-kimyo, mashinasozlik, avtomobilsozlik, elektrotexnika tarmoqlaridir. Ular xalqaro bozorda salmoqli yutuqlarni qo‘lga kiritdilar. Yuqorida nomlari tilga olingan sohalarning mahsulotlari eksportning yarimidan ziyodini tashkil qiladi.Keyingiyillarda Germaniya eksporti geografiyasi borgan sari kengayapti. Mamlakat eksportining kengayishi MDH mamlakatlari evaziga bo‘layapti. Germaniyaning tashqi savdo aloqalari asosan G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va AQSh ga qaratilgan. Asosiy hamkorlari AQSH (8,6%), Fransiya (9,7%), Niderlandiya (6,2%), Belgiya (5,5%), Avstriya (5,5%), Ispaniya (4,7%) hisoblanadi. [17]
Eksport hamkorlarining ulushi
Chizma-2
Import. Mamlakatning import salohiyati esa 667,1 mlrd AQSH dollarni tashkil qiladi. Germaniya ko‘p darajada tashqi bozorga bog‘liq mamlakatdir. Import hajmi bo‘yicha u jahon savdosida ikkinchi o‘rinni egallaydi. Import yiliga 4-5 % ga o‘sayapti.Mamlakat savdo balansida saldo 60 mlrd.yеvrodan oshadi. Import tarkibida turli xil xom ashyo, yoqilg‘i (neft mahsulotlari, tabiiy gaz), qishloq xo‘jaligi mahsulotlari salmoqli ulushga ega. Asosiy hamkorlari Niderlandiya (11,7%), Fransiya (8,7%), Belgiya (7,6%), Xitoy (5,9%), Italiya (5,5%), AQSH (5,1%), Avstriya (4,3%), Rossiya (4%) hisoblanadi. [17]
Import hamkorlarining ulushi
Chizma-3
Germaniyaning asosiy savdo hamkorlari Yevropa ittifoqi (EI) mamlakatlari hisoblanadi. Ular ulushiga mamlakat eksporti va importining 1/5 to‘g‘ri keladi.
Germaniya iqtisodiy potensiali haqida gapirar ekanmiz bugun boshqa rivojlangan mamlakatlar singari uning boshqa davlatlarda joylashgan «ikkinchi iqtisodiyotini» ham hisobga olish lozim. Germaniyaning deyarli barcha yirik monopolistlari transmilliy kompaniyalarga aylanishgan. Ular xorijda ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradilar, xizmat ko‘rsatish sohalariga egalik qiladilar. Jahonning 50 yirik TMK lari tarkibida Germaniyaning soni 7 tagacha ko‘paydi. Germaniya chetga kapital eksport qilishda ham faol ishtirok etmoqda.Kapital eksporti, importdan ustun turadi. Germaniya chetga kapital eksport qilish bo‘yicha jahonda beshinchi o‘rinni egallaydi. Jahon kapital bozorining 50 % uning ulushiga to‘g‘ri keladi. Germaniyada asosiy kapital eksport qiluvchilar TMK lar hisoblanishadi. Keyingi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotiga nemis kapitalini investitsiya qilishga qiziqish oshayapti, birinchi navbatda eksport talab sohalar-kimyo, tog‘-kon, yеngil, oziq-ovqat sanoati, yo‘l-transport va boshqa tarmoqlarga. [9]
Hozirda mamlakatimizda 50 ga yaqin olmon kompaniyalari faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ulardan Navoiy shahridagi aeroportni barpo etish va rivojlantirishda ko‘mak berayotgan “ABB” kompaniyasi, Buxoro viloyatida gips ishlab chiqaruvchi zavodni barpo etgan “Knauf” kompaniyasi, ochiq tekstil fabrikasi “TaxTeks”, shisha ishlab chiqaruvchi ochiq zavod yonidagi “Pekon” firmasi, “Simens Toxter BFE”, “Klaas” kompaniyasi, Samarqandagi «MAN» kompaniyasi, kabel mahsulotlari uchun simlar ishlab chiqaruvchi «Doyche kabel» kabi hamkorlik tashkilotlari va boshqa ishlab chiqarish muassasalari kelajakda Germaniya-O‘zbekiston aloqalari yanada gullab yashnashidan dalolat beradi. Navoiy - Navoiy viloyatidagi shahar (1958 yildan). Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi. Oʻzbekistonning janubi-gʻarbida, Zarafshon daryosi vodiysida, viloyatning sharqiy chekkasida, 347 m balandlikda joylashgan. Buxoro viloyati - O‘zbekiston respublikasining 12 viloyatlaridan biri. Oʻzbekiston viloyatlari ichida, chegasining kattaligi boʻyicha Navoiydan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. 1938-yil 15-yanvarda tashkil etilgan. [9]
Gеrmaniya tashqi ishlar vaziri Gido Vеstеrvеllе. Germaniya Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bo'yicha strategiyasi doirasida O'zbekiston bilan hamkorlik olib bormoqda va ko'p tomonlama yo'nalishlarda ham (Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti va Xalqaro Qizil yarim oy qo'mitasi) faoliyat yuritmoqda. Markaziy Osiyo - Osiyo materigining ichki qismidagi tabiiy oblast. Maydoni 6 mln. km². Shim. va gʻarbiy chekkasi Mongoliya, XXR bilan RF oʻrtasidagi davlat chegarasigacha boʻlib, sharqi Katta Xingan, jan. Ikki tomonlama hamkorlik doirasida avvalambor O'zbekistondagi huquqiy islohotlar va fuqarolik jamiyatining shakllantirilishi Germaniyaning KAS (Konrad Adenauer nomidagi) va FES (Friedrix Ebert nomidagi) siyosiy jamg'armalari, Xalqaro hamkorlik bo'yicha Germaniya jamiyati (GIZ) hamda Huquq sohasi bo'yicha xalqaro hamkorlik jamg'armasi tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. [3]
O‘zbekistonRespublikasibilanGermaniyaFederativRespublikasio‘rtasidasavdo-iqtisodiyhamdainvestitsiyaviyhamkorlikaloqalario‘rnatilganbo‘lib, O‘zbekistonRespublikasiPrezidentiIslomKarimovning 1993 yilapreldaGermaniyaFederativRespublikasigatashrifichog‘idaikkidavlato‘rtasidaiqtisodiysohadahamkorlikkahuquqiyzaminyaratuvchiqatorhujjatlar, shuningdek, “O‘zbekistonRespublikasibilanGermaniyaFederativRespublikasio‘rtasidasarmoyalarqo‘yishniamalgaoshirishvao‘zarohimoyaqilishgako‘maklashishto‘g‘risidaShartnoma” hamda “O‘zbekistonRespublikasihukumatibilanGermaniyaFederativRespublikasihukumatio‘rtasidailmiytadqiqotlarvamutaxassislarfondinitashkiletishto‘g‘risidaBitim” imzolandi. 1994 yildane’tiboran, O‘zbekistonRespublikasibilanGermaniyaFederativRespublikasio‘rtasidaGermaniyaningimtiyozlikreditvagrantlaridoirasidaamalgaoshirilishirejalashtirilayotganqo‘shmaloyihalarro‘yxatikeltirilgan “Moliyaviyvatexnikhamkorlikto‘g‘risida” hukumatlararobitimlarimzolangan. Shuningdek, 1999 yilsentyabrdaikkidavlattashqiishlarvaziritomonidan “Ikkiyoqlamasoliqqatortishningoldiniolishto‘g‘risidaBitim” imzolandi. [4]
Hozirgi vaqtda ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlar 100 dan ortiq davlatlararo, hukumatlararo, idoralararo bitim va shartnomalar bilan muvofiqlashtirib turiladi. Xususan, ikki tomonlama savdo aloqalari yuqori saviyada tartibga solingan. Shu jumladan, “O‘zbekiston Respublikasi bilan Yevropa Ittifoqi o‘rtasida sheriklik va hamkorlik to‘g‘risida Bitim”ga muvofiq, ikki mamlakatlar o‘rtasidagi xalqaro savdoda mumkin qadar qulaylik berish rejimi (prinsipi) o‘rnatilgan. 2012 yil natijalariga ko‘ra, ikki mamlakatlar o‘rtasida tovar aylanmasi hajmi 2,5 foizga oshib, qariyb 483 mln. AQSh dollarini tashkil etgan. Dollar (ing . dollar, nem. "Taler" soʻzidan) - 1) Amerika Qoʻshma Shtatlari pul birligi. 1786 y.dan muomalaga (kumush D.) kiritilgan. 1 D. = 100 sent. Xalqaro ifodasi USD. AQSH D. xalqaro hisob-kitoblarda keng qoʻllaniladi. Bunda eksport 50,2 mln. dollarga, import 432,8 mln. dollarga teng bo‘lgan. Bu davrdagi eksport tarkibini xizmatlar (50,9 foiz), qimmatbaho toshlardan yasalgan anjomlar (16,6 foiz), paxta tolasi (13,4 foiz), noorganik kimyo mahsulotlari (6,1 foiz), trikotaj kiyimlar (2,8 foiz), rangli metallar va ulardan yasalgan anjomlar (1,4 foiz), yong‘oqlar (1,2 foiz) tashkil etgan. Import esa mexanik asbob-uskunalar (34,8 foiz), farmasevtika mahsulotlari (10,7 foiz), transport vositalari (10,3 foiz), xizmatlar ko‘rsatish (10,2 foiz), elektr jihozlar (9,5 foiz), optik anjomlar (7,1 foiz), plastmassa (2 foiz) kabi mahsulotlardan iborat bo‘lgan. [18]
Germaniya sarmoyasi ishtirokida tashkil etilgan korxonalar hamda akkreditatsiyadan o‘tgan vakolatxonalar O‘zbekiston Respublikasi hududida germaniyalik investorlar ishtirokida tashkil etilgan 114 ta korxona faoliyat yuritadi.Ulardan 24 tasi 100 foiz xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonalardir. Germaniya sarmoyasi ishtirokidagi korxonalaryеngil sanoat, tibbiyot va farmasevtika preparatlari ishlab chiqarish, qishloq xo‘jalik mahsulotlariga ishlov berish, yuklar va yo‘lovchilarni tashish, ilmiy tadqiqotlar, avtoservis, savdo kabi qator sohalarda o‘z faoliyatini amalga oshirmoqda.[6]
O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligida Germaniya Federativ Respublikasi firma va kompaniyalarining 47 ta vakolatxonasi akkreditatsiyadan o‘tgan.
Germaniya Federativ Respublikasi O'zbekistonda taraqqiyot sohasida keng miqyosda faoliyat olib bormoqda hamda iqtisodiyot va boshqa sohalardagi islohotlarni qo'llab-quvvatlamoqda. Bunga quyidagi asosiy yo'nalishlar kiradi:
- xususiy sektor va huquqiy tizimni takomillashtirish, kasb-hunar ta'limi, infrastrukturalarning rivojlantirilishi, sog'liqni saqlash, qishloq xo'jaligi, atrof-muhit muhofazasi, iqtisodni rivojlantirish, turizm, aholi daromadining yaxshilanishi va maktab tizimi.[5]
Ko'p tomonlama hamkorlik bilan bir qatorda - masalan, UNDP, UNHCR, EU, Jahon Banki, YeXTB va OTB – Germaniya federal hukumati 1992 yildan 2010 yilgacha taraqqiyot sohasida ikki tomonlama hamkorlik dasturlari uchun 300 million Yevro mablag' ajratgan, shundan 240 million Yevro atrofida mablag' moliyaviy hamkorlik uchun va taxminan 60 million Yevro mablag' texnik hamkorlik uchun ko'zda tutilgan.
Quyidagi german tashkilotlari O'zbekistonda taraqqiyot sohasidagi hamkorlik doirasida faoliyat yuritadi: GIZ (Xalqaro hamkorlik bo'yicha Germaniya tashkiloti) Toshkent, Nukus, Andijon va Termez shaharlardagi bo'linmalari bilan, KfW (Tiklanish uchun kredit tashkiloti), CIM (Xalqaro migratsiya va taraqqiyot markazi), SES (Faxriy mutaxassislar xizmati), Germaniya Omonat kassalarining xalqaro hamkorlik bo'yicha jamg'armasi, ZEF (Bonn universitetining taraqqiyot yo'nalishidagi tadqiqotlar markazi), DVV (Germaniya Xalq universitetlari uyushmasi), KAS (Konrad Adenauer jamg'armasi ) va FES (Friedrix Ebert jamg'armasi). Joylarda o'z xodimlariga ega bo'lgan ushbu tashkilotlar bilan bir qatorda quyidagi tashkilotlarning alohida loyihalari ham mavjud: Sequa, Tyuringen federal o'lkasi savdo va sanoat palatasi, Chegera bilmas shifokorlar, DEG (Germaniya taraqqiyot jamiyati), IRZ (Huquq sohasi bo'yicha xalqaro hamkorlik jamg'armasi) va boshqalar.[10]
O'zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyoning iqtisodiy taraqqiyotidagi va o'zgarishda bo'lgan hududni barqarorlashtirishdagi geostrategik ahamiyati sababli Germaniya uchun muhim hamkor hisoblanadi. 2009 yil iyul oyida o'tgan so'nggi hukumatlararo muzokaralar davomida ikkala davlat vakillari, jumladan, barqaror iqtisodiy taraqqiyot va sog'liqni saqlash yo'nalishlaridagi hamkorlikni yanada rivojlantirish bo'yicha aniq kelishuvlar qabul qilishdi. [18]
III BOB. JAHON MAMLAKATLARI IJTIMOIY-IQTISODIY GEOGRAFIYASINI O’QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH.
O’zbekiston Respublikasi demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo’lini tanlagan va amalga oshirib kelmoqda. Respublikamizdagi amalga oshirilayotgan qayta qurishdan asosiy maqsad va uning harakatlantiruvchi kuchi inson, shaxsning har tomonlama rivojlanishi va farovonligi hisoblanadi.
Mamlakatimiz taraqqiyotining muhim sharti kadrlarni tayyorlash tizimining mukammal bo’lishi, zamonaviy iqtisod, fan, madaniyat, texnika va texnologiyalar asosida rivojlanishi hisoblanadi.
Hozirgi zamonaviy bosqichda pedagogik dolzarb vazifalarga fan, texnika, ilg’or texnologiyalar yutuqlaridan foydalanish asosida shaxsni o’qitish va rivojlantirish maqsadlari, mazmuni, metodlari, vositalari va tashkiliy shakllarini ilmiy ta’minlash kiradi. Shaxs ta’lim jarayonining ishlab chiqaruvchisi sifatida ta’lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmatlar sohasi faoliyatida bilish va tajribalarni berishda ishtirok etadi. [7]
Shulardan kelib chiqqan holda maktab o’quvchilariga ta’lim berishda asosiy masalalar belgilanadi:
-
O’quv jarayoni samaraliligini ta’minlovchi pedagogic malakani shakllantirish.
-
Ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarni anglab еtishga qaratilgan yangi professional fikrlashni yuzaga keltirish.
-
Pedagogik bilimlar tizimini o’qituvchining faoliyati metodologik asosi sifatida egallab olish.
-
O’qitish texnologiyasi o’quvchilar professional faoliyatiga eng yaqin metodlar sifatida o’zlashtirish. [13]
3.1. JAHON MAMLAKATLARI IJTIMOIY-IQTISODIY GEOGRAFIYASINI O’QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLIGIYANING AHAMIYATI
Jahonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi jamiyat bilan tabiatning o’zaro munosabatlari natijasida kelib chiqqan iqtisodiy- ijtimoiy tizimlarining jahon bo’yicha, shuningdek, uning ayrim regionlari va mamlakatlari bo’yicha shakllanishi va rivojlanishiga xos xususiyatlari va qonuniyatlarini o’rganadi.
Jahon siyosiy kartasi global miqyosdagi bir necha siyosiy jarayonlar ta’sirida shakllangan. Shularning ichida birinchi va ikkinchi jahon urushlari va ularning oqibatlari bilan bog’liq holda davlatlarning vujudga kelishi, mustamlaka tizimining еmirilishi hamda bir necha o’nlab mustaqil davlatlarning barpo bo’lishi, qo’shilmaslik harakatining rivojlinishi va boshqa jarayonlar e’tiborga loyiqdir. Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. Jahon siyosiy kartasining shakllanishida 80-yillarning so’ngi va 90-yillarning dastlabki davrida bo’lib o’tgan siyosiy voqealar: ikki nemis davlatining qo’shilib, yagona Germaniya davlatining tashkil etishi, Chexoslovakiya o’rnida Chexiya va Slovakiya mustaqil respublikalarining barpo bo’lishi, Yugaslaviya Sotsialistik Federativ Respublikasining parchalanib ketishi natijasida suveren Xorvatiya, Sloveniya, Makedoniya, Bosniya va Gersogovina respublikalari hamda Serbiya va Chernogoriya respublikalari federatsiyasining shakllanishi va ayniqsa, Sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi oqibatida, dastlab Litva, Latviya va Estoniya keyinchalik esa Rossiya Federatsiyasi, Ukraina, Belarus, Moldova, Gruziya, Armaniston, Ozarbayjon, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O’zbekiston Respublikalarining mustaqil davlatlar sifatida dunyo siyosiy kartasida o’z o’rinlariga ega bo’lishi juda muhim ahamiyat kasb etadi. Qoratogʻ (Crna Gora), Qoratogʻ Respublikasi (Republika Crna Gora) - Serbiya va Qoratogʻ tarkibiga kiruvchi respublika. Maydoni 13,8 ming km². Aholisi 635 ming kishi (1996). Poytaxti - Podgoritsa shahri Maʼmuriy jihatdan jamoalarga boʻlinadi. Xorvatiya (Hrvatska), Xorvatiya Respublikasi (Republika Hrvatska) - Bolqon ya.o.ning shim.gʻarbiy kismida joylashgan davlat. Maydoni 56,6 ming km². Aholisi 4,267 mln. kishi (2012). Poytaxti - Zagreb sh. Sloveniya (Slovenija), Sloveniya Respublikasi (Republika Slovenija) - Bolqon ya.o.ning shim.garbida joylashgan davlat. Maydoni 20,3 ming km². Aholisi 1,93 mln. kishi (2002). Poytaxti - Lyublyana sh. Maʼmuriy jihatdan 62 tumanga boʻlingan. Armaniston Respublikasi (Hayastani Hanrapetutyun) - Zakavkazyening jan. qismida joylashgan mamlakat. Shimolda Gurjiston, sharqda Ozarbayjon, janubda Eron, gʻarbda Turkiya bilan chegarador. 37 ta tuman, 27 ta shahar, 31 ta shaharcha bor . Ozarbayjon (Azərbaycan), Ozarbayjon Respublikasi (Azərbaycan Respublikası), - Kavkazortining jan.-sharqiy qismida joylashgan mamlakat. Maydoni 86,6 ming km². Aholisi 9,5 mln. kishi (2015). Poytaxti - Boku shahri Maʼmuriy jihatdan 61 tuman, 65 shahar va 122 shaharchaga boʻlinadi. Tojikiston (toj. Тоҷикистон), Tojikiston Respublikasi (tojikcha. Ҷумҳурии Тоҷикистон) - Oʻrta Osiyoning janubi-sharqida joylashgan davlat. Maydoni 143.100 ming km². Aholisi 8,486,300 kishi (2014). Gʻarbiy va shimoli-gʻarbiy tomonidan Oʻzbekiston bilan, shimoliy tomonidan Qirgʻiziston, sharqiy tomonidan Xitoy bilan va janubiy tomonidan Afgʻoniston davlatlari bilan chegaradosh. Turkmaniston (turkmancha. Türkmenistan), Turkmaniston Respublikasi (turkmancha. Türkmenistan Respublikasy) - Oʻrta Osiyoning jan.gʻarbida joylashgan davlat. Maydoni 488,1 ming km². Aholisi 5,113 mln. kishi (2013). Rossiya (ruscha. Россия), Rossiya Federatsiyasi (ruscha. Российская Федерация) - Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan mamlakat. Maydoni jihatidan dunyoda eng katta mamlakat. Quruqlikdagi chegarasi 22125,3 km, dengiz chegarasi 38807,5 km. R. Dunyo siyosiy kartasidagi davlatlar va mamlakatlar nisbati hamda soniga dastlab 1997-yil 1-iyulda Buyuk Britaniya mustamlakasi Gonkong (Siyangan) ning keyinchalik 1999-yil, dekabr oyida Portugaliya mustamlakasi Makao (Aomin) ning Xitoy Xalq Respublikasi tarkibiga kirishi 2000-yilda esa BMT tomonidan Indoneziya tarkibida bo’lgan Sharqiy Timorga alohida maqom berilishi ham ma’lum ta’sir ko’rsatdi.Indoneziya (indon. Indonesia), Indoneziya Respublikasi (indon. Republik Indonesia) - Janubi-sharqiy Osiyodagi davlat. Dunyodagi eng katta Malay arxipelagining 17,5 ming oroli va Yangi Gvineya (Gʻarbiy Irian) orolining gʻarbiy qismida joylashgan. Xitoy, Xitoy Xalq Respublikasi (xitoycha 中華人民共和國 - 中华人民共和国 - Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó), XXR - Markaziy va Sharqiy Osiyoda joylashgan davlat. Dunyoda aholisi eng kup va maydoni jihatidan eng yirik davlatlardan biri. [18]
Hozirgi vaqtda dunyo siyosiy xaritasida 230 mamlakat mavjud bo’lib, ularning 190 dan ortig’I mustaqil davlatlardir.
Iqtisodiy rivojlangan davlatlar qatoriga dunyodagi 60 dan ortiq davlatlar kiradi. Ana shu davlatlarni yuqorida keltirilgan va boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha to’rt guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhni “yettilik mamlakatlar” tashkil etadi.
Hozirgi vaqtda qator olim va mutaxassislar “yettilik mamlakatlari” tarkibi to’g’risida o’z fikr muloxazalarini bildirib, еttilikni Ispaniya hisobiga “sakkizlik”ka o’zgartirish vaqti keldi, degan fikrni aytmoqdalar. “Katta sakkizlik mamalakatlari” ning har birida yiliga 500 milrd.dollardan ortiq yalpi milliy daromad (YaMD) ishlab chiqariladi, aholi jon boshiga esa 24-30 ming dollar va undan ortiq yalpi milliy daromad (YaMD) to’g’ri keladi. Mazkur davlatlarda dunyo bo’yicha ishlab chiqarilgan YaMD ning deyarli 2/3 qismi to’plangan.
Ikkinchi guruhni aholisining soni va YaMD ning umumiy qiymati nisbatan kam bo’lgan, asosan Yevropa mamlakatlari tashkil etadi. [14]
Uchinchi guruhga “ko’chirilgan kapitalizm” mamlakatlari (Avstraliya, Yangi Zelandiya, Janubiy Afrika mamlakatlari va boshqalar) kiradi. Janubiy Afrika Respublikasi (Janubiy Afrika, JAR) poytaxti - Pretoriya (administrative), Keyptaun (legislative), Blumfonteyn (judiciary) shahri. BMT aʼzosi
To’rtinchi guruhga Sobiq Ittifoq respublikalari hamda Xitoy kiradi.
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning alohida guruhini “Yangi sanoatlashgan mamlakatlar” (Singapur, Koreya Respublikasi va boshqalar) hamda “Neft eksport qiluvchi mamlakatlar” (Fors ko’rfazidagi arab mamlakatlari, Litva, Bruney va boshqalar) hosil qiladi. Mazkur mamlakatlarda aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YaMD qiymati 10-15 ming dollardan 30 ming dollargacha еtadi. [14]
Jahondagi qolgan mamlakatlarning barchasi BMT rivojlanayotgan davlatlar qatoriga kiritadi.Shunday mamlakatlar Osiyo, Afrika, Okeaniya hamda Lotin Amerikasida keng tarqalgan. Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiy, geografik, demografik xususiyatlari va salohiyatiga ko’ra bir –biridan sezilarli tarzda farq qiladi. Shuning uchun rivojlanayotgan mamlakatlarni ham ayrim guruhlarga ajratgan holda o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Birinchi guruhni ulkan tabiiy, aholi va iqtisodiy salohiyatiga ega, YaMD katta bo’lgan “Tayanch mamlakatlar”- Hindiston, Braziliya va Meksika tashkil qiladi. Braziliya, rasmiy nomi Braziliya Federativ Respublikasi (par. Brasil yoki República Federativa do Brasil) - Janubiy Amerikadagi eng katta va aholisi eng koʻp boʻlgan mamlakat boʻlib, ham aholi soni, ham maydoni jihatidan dunyoda beshinchi oʻrinni egallaydi. Hindiston (hindcha Bharat), Hindiston Respublikasi - Jan. Osiyolagi davlat. Hududi shim.dan jan.ga 3214 km, garbdan sharqqa 2933 km ga choʻzilgan. Shim.da Himolay togʻlari, garbda Arabiston dengizi, sharqda Bengaliya qoʻltig'i bilan oʻralgan. H. Bu davlatlarga barcha rivojlanayotgan davlatlar jami sanoat mahsulotining yarmi to’g’ri keladi. Lekin aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YaMD iqtisodiy rivojlangan davlatlarga xos ko’rsatkichlardan bir necha o’n marta pastdir. [13]
Ikkinchi guruhga iqtisodiy rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar orsida o’ziga xos bog’lovchi vazifasini bajarayotgan davlatlar kiradi. Ushbu davlatlar geografiyasi juda keng.Argentina, Chili, Vengriya, Chexiya, Polsha, Gabon, Malayziy, Venesuela, Eron, Tailand, Sloveniya shunday davlatlar jumlasidandir.
Rivojlanayotgan davlatlarning uchinchi guruhini iqtisodiy taraqqiyotida ortda qolayotgan davlatlar tashkil etadi.Bunday davlatlarning ko’pchiligida ko’p tabaqali iqtisodiyot hukumronlik qiladi.Gvineya, Senegal, Zimbabve, Kamerun, Gonduras, Boliviya, Ekvador, Paragvay, Filippin ana shunday davlatlar qatoriga kiradi.[11]
Eng ko’p sonli to’rtinchi guruhni BMT ning klassifikatsiyasiga binoan iqtisodiy jixatdan eng past darajada rivojlangan mamlakatlar tashkil etadi. Iqtisodiyotining negizi qishloq xo’jaligidan iborat, ishlovchi sanoati deyarli yo’q darajada bo’lgan ushbu guruh mamlakatlarida aholi jon boshiga 100-300 AQSH dollariga teng YaMD to’g’ri keladi xalos. Mazkur guruh mamlakatlariga Afrikadagi Niger, Chad, Brundi, Xabashiston, Mozambik, Osiyodagi Nepal, Laos, Avg’aniston, Bangladesh, Vetnam, Yevropadagi Albaniya kiradi. Bangladesh Xalq Respublikasi (Gono Projatontri Bangladesh) - Janubiy Osiyodagi davlat. Hind okeanining Bengaliya qo‘ltig‘i bo‘yida joylashgan. Ma’muriy jihatdan 4 viloyatga bo‘linadi, ular 19 okrug (distrikt)ni o‘z ichiga oladi. [12]
“Sakkizlik davlatlari” ning jahon miqyosidagi iqtisodiy-demografik ko’rsatkichlari bo’yicha o’rni va ahamiyati.
|
