Dunyo siyosiy xaritasida GFRning tutgan o’rni

Rasm -1

Germaniyaning siyosiy va iqtisodiy ijtimoiy rivojlanishida uning siyosiy va iqtisodiy geografik o'rni muhim ro’l o'ynaydi.

Mamlakatning Yevropa markazida joylashgan o'rni va iqtisodiy rivojlangan davlatlar orasida kenglik va meridional yo'nalishda transyevropa magistral yo'lining kesib o'tganligi katta qulayliklarni yaratadi. Germaniyaning dengiz bo'yi o'rni va qo'shni davlatlar yirik shahar portlariga yaqinligi (Rotterdam, Antperven va boshqalar) uning katta imkoniyatlaridan biridir.Germaniyani shimoldan Boltiq va Shimoliy dengiz suvlari o'rab turadi. Ushbu dengizlarda uning Niderlandiya, Belgiya, Fransiyaning yirik portlaridan keyinda turuvchi Gamburg, Bremen, Vilgelmsxafen, Rostok kabi portlari joylashgan. [10]

Germaniya jahonning yirik va iqtisodiyoti taraqqiy etgan mamlakatlaridan biri hisoblanadi. Mineral xom-ashyo resurslariga boy. Masalan, ularga toshko‘mir, temir va marganes rudasi, nikel, kobalt, volfram, molibden, mis, xrom, qo‘rg‘oshin, qalayi, uran, kaliy tuzi, gilmoya va hakozolar kiradi.

Germaniya davlat tuzimi – 16 federalyеrni birlashtirgan respublika.Davlat boshlig‘i federal prezident. Qonunchilik hokimiyati palatalardan iborat, federal parlament: bundestag (deputatlar palatasi), va bundesrat (er palatasi).

Germaniya 1955-yildan buyon NATO harbiy bloki a’zosi.Yevropa hamjamiyatiga kiradi. Germaniya G‘arbiy Yevropa va jahonning qudratli mamlakatlaridan hisoblanadi. Uning taraqqiy etgan mamlakatlar sanoati ishlab chiqarishidagi ulushi 12%, sanoat ishlab chiqarishi hajmi bo‘yicha AQSh va Yaponiyadan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Germaniya xalqaro migratsiyada ishtirokini ancha ko‘paytirdi va yirik kapital eksporti va importiga aylandi.

Germaniya – postindustrial mamlakat bo‘lib, iqtisodiyotining harakterli qirralari qo‘yidagilardan iborat:[5]

ishlab chiqarish va kapitalning yuqori darajada to‘plangani («Folksvagen», «Tissen», «Krup», «Simens», «Bosh», «Basf» konsernlari);

• 
  ilmiy-texnika progressi (ITP) yutuqlarini doimiy joriy etilishi, ta’limga, ilmiy-tadqiqot, tajriba konstruktorlik (NIOKR)ga xarajatlarning o‘sishi;
  
• 
  yuqori sifat va ekologik xavfsiz mahsulotlar evaziga raqobatbardoshlikni oshirish;
  
• 
  xorijiy kapitalning sezilarli ro’li.
  

GermaniyaFederativRespublikasivaGermaniyaDemokratikRespublikasibirlashishgaturtkibo‘lganiqtisodiyvaziyatquyidagichakechgan:

• 
  Germaniya iqtisodiyotining ishonchli rivojlanishiga qaramay, yillar davomida shafqatsiz raqobat, bozor to‘kinligi doirasi ufqlarida inqiroz (krizis) vaziyati xavf solib turardi;
  
• 
  qo‘shni GDRdagi qudratli ijtimoiy dastur GFRni ijtimoiy sohalarga katta mablag‘ ajratishga majbur etadi;
  Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b.
  
  
• 
  GDR mansub bo‘lgan sotsialistik mamlakatlar iqtisodiyotida inqiroz belgilari kuchaydi, sanoat o‘sish sur’atlari pasaydi;
  
• 
  sobiq GDR bozorlariga mol chiqarish imkoniyati kattaligi, barcha ishlab chiqarish turlarini taraqqiy etishi va yangi texnologiya qo‘llanilishi;
  
• 
  GDR da nisbatan arzon ishchi kuchlari mavjudligi;
  
• 
  GDR o‘zining iqtisodiy rivoji bilan jahonda 10-o‘rinda turadi. Birlashish jarayoni GFR tadbikorlariga moliyaviy qiyinchiliklar tug‘diradi.
  

1990 yil 1 iyulda GDR va GFR o‘rtasida valyuta, ijtimoiy-iqtisodiy ittifoq haqidagi shartnoma kuchga kiradi. 1990 yilda 3 oktyabrda Berlin devori buzib tashlanadi. Germaniyaning G‘arbiy va Sharqiy еrlari birlishishi oqibatida ijobiy va salbiy holatlar paydo bo‘ldi:

• 
  G’arbiy-nemis markasi sharqiy nemis markasini yutib yuboradi, sharqiy-nemislar jamg‘armalari tezda turli tovarlar va xizmatlarga sarflanib ketdi;
  
• 
  GDRning raqobatga bardoshsiz ko‘pgina korxonalari yopildi, ishsizlik uchun to‘langan nafaqa yo‘qotilgan ishning o‘rnini qoplay olmaydi;
  
• 
  turli ijtimoiy dasturlar qisqardi, inflyatsiya jarayonlari kuchaydi;
  
• 
  mulkchilik bilan bog‘liq muammolar o‘tkirlashdi.
  

Birlashish g‘arbiy еrlar uchun bir qator iqtisodiy tanlanishni vujudga keltirdi:

• 
  milliy ichki mahsulot o‘sish sur’atlari keyingi 15 yilda maksimal darajaga ko‘tarilib -4,5 % ni tashkil etdi; ishlab chiqarish quvvatlari yuklanishi oshdi. Bandlik soni o‘sdi, ishsizlar qisqardi;
  
• 
  g‘arbiyеrlarda shaxsiy iste’mol soliqlarning kamayishi evaziga ko‘paydi; Agar GFRda ilgari iqtisodiyotni harakatlantiruvchi asosiy kuch eksport bo‘lsa, endi o‘sishni ichki ustunligi rag‘batlantirdi.
  

Iqtisodiy vaziyatlarni ham ijobiy, ham salbiy tomonlarini hisobga olgan holda shuni aytish mumkinki, GFR va GDR qo’shilishi GFRni taraqqiy etishiga qudratli turtki bo‘ldi.

Birlashgan Germaniya yalpi ichki mahsuloti (YaIM) o‘sish sur’atlari 1998 yilda 2,8 % ni tashkil etdi (Hozirda ya’ni 2011-yil ma’lumotiga ko’ra YaIM 3,089 trln. AQSH dollar). G‘arbiy va sharqiy qismlar taraqqiyot sur’atlari yaqinlashishi ko‘zga tashlanayapti. Ichki talabning o‘sishi investitsion faollikka sabab bo‘lmoqda. Kapital quyilmalar 4 % dan ko‘proqqa ko‘paydi. Investitsion faoliyatni ratsionalizatsiya va ishlab chiqarishni, modernizatsiya qilishga yo‘naltirilishi iqtisodiyot rivojlanishini ta’minlabgina qolmay, balki sohaviy differensiatsiyani sezilarli saqlash imkonini berdi. Qurilish, to‘qimachilik va tikuvchilik sohalarida inqiroz chuqurlashdi.[18]

Germaniyaning sharqiy qismi investitsiyalarga davlat hamkorlik qiladigan istiqbolli rayon bo‘lib qoladi, birinchi navbatda yuksak texnologiyalar sohasida. Hukumat sharq еrlarini moliyalashtirishni kelajakda ham qo‘llab-quvvatlashda davom etadi.

1950 yilda Germaniya Yevropa Kengashiga a`zo bo`ldi, 1957 yida Rim kelishuviga imzo chekdi. Bu hujjatlar еvropa ittifoqining tuzilishiga sabab bo`ldi. Germaniya Yevropa iqtisodiy hamkorlik va YEVRATOM tashkilotlariga a`zo bo`ldi.

1964 yildan Germaniya “O`nlik guruhi”ga qo`shildi.

Sovuq urush davrida Germaniyaning tashqi siyosati chegaralangan edi. Uning eng asosiy vazifalaridan biri Sharqiy va G`arbiy Germaniyani birlashtirish edi. GFRning NATO bilan harbiy-siyosiy aloqalari uzviy bo`lib, Garbiy Germaniya hududida AQSHning yadro qurollari joylashtirilgandi. [12]

BugungiGermaniya Sharq va G`arb, Skandinaviya va O`rtayerdengizi hududlari hamda Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari o`rtasidagi bog`lanish markazi hisoblanadi.

Germaniyaning iqtisodiyoti. YaIM bo`yicha 2009 yida Germaniya AQSh, Xitoy, Yaponiya va Hindistodan keyin 5-orinni egalladi. GFR eksport bo`yicha lider mamlakatlardan biri hisoblanadi. Turmush tarzi darajasi bo`yicha inson potensiali rivojlanishiga ko`ra dunyoda 10-o`rinda turadi.[4]

• 
  Germaniyaning dunyo bo`yicha YaIMdagi ulushi – 3,968 %
  
• 
  Germaniyaning Yevroittifoq mamlakatlari bo`yicha YaIMdagi ulushi – 30 %
  
• 
  Aholi jon boshiga YaIM – 43741 ming dollor (2011-yil ma’lumotiga ko’ra)
  
• 
  2006 yilga davlat byudjeti defitsiti – 1,7 %
  
• 
  Germaniyaning kichik va o`rta biznes korhonalarida islab chiqarilgan YaIMning 57 % va ishchilar o`rnining 70 % to`g`ri keladi.
  
• 
  YaIMning 38 % sanoat, 2% qishloq xo`jaligi, 60 % maishiy xizmat sohasiga to`g`ri keladi.
  
• 
  2011 yilgi ma`lumotlarga ko`ra o`rtacha ishsizlar soni 3,0 mln. Ya`ni mehnatga layoqatli aholining 7% tashkil etadi.
  

1. 
   G’arbiy Germaniya- u Reyn-Vestfal va janubi-sharqiy rayonlardan iborat.
   
2. 
   Sharqiy Germaniya- u umumiy maydonining 30 foizini. Aholisining 19 foizini. YaIM ning 12 foizini beradi. [12]
   

2. 
   TABIIY SHAROITI VA TABIIY RESURSLARI VA ULARNING MAMLAKAT IQTISODIYOTIDAGI AHAMIYATI
   

Germaniya Markaziy Yevropada joylashgan. Mamlakat quruqlik orqali Niderlandiya, Belgiya, Lyuksemburg, Fransiya, Shveysariya, Avstraliya, Chexiya, Polsha va Daniya bilan chegaradosh. Shimolda uning chegaralarini- Shimoliy va Boltiq dengizlari bo’g’ozi ajratib turadi. Shvetsiyadan Germaniyani Boltiq dengizidagi bo’g’ozi ajratib turadi. Yirik daryolari: Reyn, Dunay, Elba, Oder hisoblanadi. Sharqiy Frizis orollari, Shimoliy dengizdagi Gelgoland, Femarn. Ryugen, Xudenzee, Uzedom orollarining katta qismi va Boltiq dengizidagi bir qancha mayda orollar Germaniya tarkibiga kiradi. Mamlakat janubi-g’arbining katta qismida Yura va Shvartsvald tog’lari egallab, g’arbda uncha katta bo’lmagan- Eyfel va Gensryuk, mamlakat markazida-Taunus va Shpessart, sharqida esa-Fixtelgerberg tog’lari joylashgan. Mamlakatning eng katta –Boden ko’li qisman Avstriya va Shveysariya hudularida joylashgandir.

Mamlakat rel’yefi: Mamlakat hududi 3 ta asosiy zonadan: shimolda tekislik, markazda daryo vodiylari va janubda tog’liklardan iborat. Qirg’oqdanuzoqbo’lmaganjoylardabirguruhorollar: boltiqdengiziningshimolivasharqidaFrizskorollari, shimoliydengizdaFemorivaRyugnorollarimavjud. Mamlakatmarkaziyqisminingrelyefiturlichatepaliklarvao’rtabalandliklardagitog’larplatovadaryovodiylaribilanketma-ketlikdaalmashinibkelinadi. Eng janubiy qismida Alp tog’ tizmasi joylashgan bo’lib, uning eng baland nuqtasi Zyugshpitse (2963m).Germaniyada bundan tashqari Reyn, Slantsev, Gerts, Rud tog’lari mavjud. (Rasm-2)

Mamlakat iqlimi-dengizlidan kontinentalga o’tadigan mo’tadildir.Eng sovuq oyning o’rtacha havo harorati -3⁰C dan 2⁰C gacha, iyul oyining harorati esa 16⁰ C dan 20⁰C gacha bo’ladi.[8]

Germaniya manzarasi benihoya xilma-xil va jozibador. Past va baland togʻ tizmalari oralarida yassitogʻliklar, oʻrqirlar, koʻllar, keng va ochiq tekisliklar uchrab turadi. Shimoldan janubga tomon Olmoniya 5 landshaft zonasiga boʻlinadi: Shimoliy Olmoniya payettekisligi, oʻrtacha balandlikdagi togʻ ostonasi, Janubi-gʻarbiy Olmoniya burma poydevorli oʻrta togʻligi, Janubiy Olmoniya Alpoldi yassitogligi va Bavariya Alp togʻlari.

Qo’ng’ir ko’mirning ishonchli zaxiralarining katta qismi sharqiy Germaniyada joylashgan.U ochiq usulda qazib olinadi.

Tabiiy gaz konlari mamlakatning shimolida to’plangan.Temir rudalari zaxiralari mavjud bo’lsada, biroq ularning sifati past.Shimoliy Germaniya pasttekisligida tosh tuzining katta qatlamlari joylashgan. Kaliy va magniy tuzlarining zaxiralari ham mavjud. Qurilish materiallari ishlab chiqarish va shisha sanoati uchun hom-ashyo resurslari kattadir. [10]

Mamlakatning yirik daryolari – Reyn, Elba, Vezer, Ems va Dunay hisoblanadi. Barcha muhim daryolar kanallar bilan tutashtirilgan. 1993-yilda Shimoliy dengizdan Qora dengizgacha bo’lgan transyevropa suv yo’lining qurilishini yakunlagan Mayn-Dunay kanali ochildi. O’rta Germaniya kanali va uning Berlin hamda Vezer daryosigacha bo’lgan davomi ta’mirlanmoqda. Xalqaro daryo mavqeyiga ega bo’lgan Reyn daryosining iqtisodiy ahamiyati Germaniya uchun juda muhimdir. [9]

GermaniyaFederativRespublitkasiningaholisi 2014 yilma’lumotigako‘ra81 672 920 kishinitashkiletadi. Aholining49.0foiziya’ni40 052 964kishinierkaklar, 51.0 foizi, 41 619 955kishiniayollartashkiletadi. Aholining o'rtacha zichligi 2013 yil ma’lumotiga ko’ra har 1km²ga 229.12 kishidan iborat.

Mamlakat aholisi tabiiy ko'payishda o'limning tug'ilishga nisbatan yuqoriligi bilan xarakterlanadi. (Ayniqsa sharqiy еrlarda). [6]

Hozirgi kunda tug‘ilish ko‘rsatkichi 8 foizni tashkil qiladi. O’lim ko’rsatkichi 10 foiz, tabiiy o’sish esa -0.2 foizni tashkil qiladi. Demograflarning bashoratiga ko‘ra tabiiy o‘sish shu holatda davom etsa u holda aholining soni 2025-yil 78.7 mln kishiga, 2050-yil esa 69.4 mln kishiga tushib ketishini mumkin deb taxmin qilinmoqda. Mamlakatda 60 yoshlilar 23 foizni tashkil etsa, 2030 yilga kelib bu ko‘rsatkich 30 foizni tashkil qiladi. Shu bilan birga yuqorida aytganimizdek aholi soni 2050 yilga borib 16 foizga kamayib va qarib boradi. Mamlakat fuqorasining har bir uchinchisining yoshi 60 yoshga teng bo‘ladi.

Germaniya aholisining umumiy soni immigrant oqimlar hisobiga o'smoqda. (Turkiyadan, sobiq Yugoslaviya respublikalaridan, Italiya, Portugaliya va boshqa mamlakatlardan).

Mamlakat aholisining milliy tarkibining katta qismininemislar ya’ni93 foizni tashkil etadilar. Shuningdek mamlakatda boshqa millat vakillari ham istiqomat qiladi. Turklar-2.4 foiz, slovyanlar -09 foiz, italyanlar-0. Foiz, greklar-0.4 foiz, polyaklar-0.3 foiz, bosnyaliklar 0.25 foiz, avstriyaliklar 0.2 foiz, 0.1 foizini serblar, datchanlar, siganlar tashkil etadi. Germaniyada davlat tili-nemis tili hisoblanadi. [5]

Dini. Nemeslarni katta qismi xristian, ularnig 32.4 foizi katolik, 32.0 foizini lyuteranlar, 1.14 foizini pravoslavlar tashkil etadi. Shu bilan birga mamlakatda xristian dinining boshqa kichik oqimlariga e’tiqod qiluvchilar 0.

Mamlakat aholisining 87 foizi shaharlarda yashaydi.Ko'pgina shaharlar aglomerasiyalar yadrosini hosil qilgan, lekin aholisi 1mln dan ortiq shaharlar unchalik ko'p emas (Berlin, Gamburg, Myunxen). Germaniyaning hozirgi chegaralari 1990 yilning oktabrida ikkala GFR va GDR davlatlarining birlashuv yo'li bilan tashkil topdi. Natijada birlashuv jarayonidan keyin GFR hududi

47 foizga ko'paydi.Aholisi esa 27 foizga o'sdi.[4]

Mehnat resurslari. Germaniyaning mehnatga layoqatli aholisining 60 foizi iqtisodiyotida faol aholi hisoblanadi. Shundan maishiy xizmatda 60 foiz, qurilish va sanoat tarmoqlarida 37 foiz, qishloq xo‘jaligida 3 foiz. 10 foizga yaqin faol aholisi hozirgi kunda ishsizdir. [13]

Buyеrda, nafaqat kichik va o‘rta miqyosdagi, balki qator yirik kompaniyalar ham oilaviy hisoblanadi. Ularning eng qudratlilari orasida Tissen, Bayer, Flik, Simens Kvandit, Opel, Bosh, Grundig, Nekkerman kabi oilalarning korxonalari mavjud. Aynan ular eng katta moliyaviy barqarorlikka ega. Nyurnbergdagi «Veysman Si» auditorlik kompaniyasi o‘tkazgan o‘rganishlarning natijalari shunday xulosa chiqarish imkonini beradi. Ekspertlar 34 ta yirik oilaviy firmalarni o‘rganib chiqib, ularda xususiy kapital ulushi o‘rtacha 34,8 foizni tashkil etishini aniqladilar. Xususiy kapitalning 50% dan ziyodi o‘tgan yilning oxirida «Xerazus», «Knauf» va «Beyersdorf» kompaniyalari hissasiga to‘g‘ri kelgan. Shu bilan birga, ko‘pgina Germaniya firmalarida deyarli barcha aksiyalar bir kishining qo‘lida to‘plangan. Beshta eng yirik tadbirkorlar aksiyalarning 40 foiziga egalik qilishadi. Holbuki Yaponiyada bu ko‘rsatkich– 25%, Amerika va Buyuk Britaniyada esa – 10% dan kam.

          Germaniya mehnat bozoridagilarning 60 foizi oilaviy korxonalarda ishlaydi.Bu еrda oilaviy korxonalar soni bir milliondan oshadi.Shu bilan birga, aksariyat Germaniya oilaviy korxonalari uchinchi, hatto to‘rtinchi avlod tomonidan boshqarib kelinyapti.Bu oilaviy korxonalar biznesni o‘z qo‘llarida ushlab qolish uchun odamning aqli еtmaydigan uslublarni o‘ylab topishadi.

1990 yillar oxiriga kelib, birlashgan Germaniyada soliq, nafaqa va ta’limda islohatlar boshlandi. Hukumat davlat moliyalashtirishini sog‘lomlashtirish vazifasini qo‘ymoqda. Bu soliqdagi katta kemtiklarni va to‘lovlarni 35 % ga qisqartirish imkonini beradi. Soliq islohatlari birinchi bosqichi 1999 yilda boshlandi. Ish haqidan soliqlarni kamayishi va korporatsiyalar daromadlari neft mahsulotlari va elektr energiyasiga soliqlarni oshirish yo‘li bilan qoplanadi.Ish haqi siyosati sohasida kurs o‘sishni ushlashga qaratilgan. Keyingi 2 yilda bir ish soatiga hisoblangan mehnat haqi ta’rifi 1,7 % ga ko‘paydi. Bunda ish haqi hajmining o‘zgarishi mehnat unumdorligining o‘rta mudatli dinamikasiga mo‘ljallanayapti.[17]

Germaniyada iqtisodiy islohatlarning muhim yo‘nalishi 10-12 % ni tashkil etgan ishsizlikka qarshi kurash (4 mln. kishidan ziyod) hisoblanadi. Yangi ish o‘rinlari yaratish, ayniqsa sharqiyyеrlarda, asosiy vazifa bo‘lib turibdi.

Nafaqa (pensiya) islohatlarida asta-sekin jamg‘arib boriladigan tizimga o‘tish mo‘ljallanayapti.Bunda majburiy nafaqa sug‘urtasi saqlanib qoladi.Ayrim yuqori nafaqalar hajmi kamaytiriladi, kam daromadli shaxslar qo‘shimcha to‘lovlar oladi. 1999 yil 1 yanvardan boshlab pensiya jamg‘armasiga badallar 0,8 % ga kamaydi.[16]

1999 yildan boshlab Germaniyada ta’lim islohatlari boshlandi. Uning bosh maqsadi-yoshlarni sifatli ma’lumot olishlarida ota-onalari daromadlariga bog‘liq bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik. Germaniya hukumati uch yil davomida fan va ta’limga xarajatlarni ikki borobar oshirishni rejalashtirilayapti.