II BOB
ISHAB CHIQARISH MUHITIDA INSON OMILI
2.1. Inson m ehnat faoliyatiga ta ’sir
etuvchi om illar
Odam umrining ko‘p vaqtini mehnat egaliaydi, agar inson ish
faoliyatida o'matilgan barcha tartib-qoidalarga rioya qilmasa, bu, o‘z
navbatida, inson mehnat faoHyatiga va sogMigiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Ishlab chiqarish sharoiti - bu insomii o‘rab turgan atrof
muhitning bir qismini tashkil qilib, uning tarkibiga tabiat-iqlimga b o g iiq
b o ig an hamda insorming kasbiy faoliyatiga ta’sir etuvchi xavfli va zararli
omillar (shovqin, silkinish,
zaharli tutunlar, gazlar, changlar, nurlanishlar
va hokazo) kiradi.
Xavfli omillar deganda - muayyan bir sharoitda inson sogiigiga
zarar keltirishi yoki organizmni halokatga olib kelishi tushiniladi. Zararli
omillar esa - insonning ish faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi yoki biror-
bir kasallikka olib keluvchi holat tushuniladi. ish sharoitida ishning
qandayhgiga va ish joyining qanday tashkil etilganligiga bogiiq.
Xavfli va zararli omiilaming ta’sir xususiyatlari ulaming tarkibiga,
tizilishiga,
fizik-kirayoviy xossalariga, miqdoriga, inson tana a’zolariga
ta’sir etish yoilariga, holatiga, uchuvchanligiga, suvda, yog‘da eruv-
chanligiga va boshqa ko‘rsatkichlariga bogiiq.
Aksariyat xavfli omillarga - ishlab chiqarishdagi zaharli kimyoviy,
biologk moddalar, ionlantirish xususiytiga ega
b oigan nurlar va boshqa
kuchli ta’sir etuvchi kuchlar kiradi.
Zaharli kimyoviy moddalaming y o i qo‘yiladigan oxirgi darajasidan
(UQOD) yuqori miqdorda, yoki biologik xavfli ta ’sirlarning (patogen
mikroorganizmlaming) hison tanasiga o‘tishi natijasida kuchli kimyoviy,
yoki biologik zaharlanish yuz berib, insonning o iim ig a olib keladi.
Shuningdek, ionlantirish xususiytiga ega b o ig an nurlarning yuqori
miqdordagi do‘zasi ta’sirida ham inson hayoti xavf ostida qoladi.
Zaharli omillarga — ishlab chiqarishdagi changlar, tutunlar, gazlar,
bugiar, y o i qo‘yiladigan oxirgi darajadan (YQOD)
yuqori qiymatga ega
bo ig an ishlab chiqarish mikroiqlimining gigiyenik m e’yorlari, shovqinlar,
titrashlar, yoritilganlik, elektr va magnit maydonlari va boshqa ta’sirlar
kiradi.
22
Zaharli omillaming inson tana a’zolariga o‘z-o‘zidan o‘tishi yoki
ta’sir etishi va tañada yig‘ilishi natijasilda kasb kasalliklari kelib chiqadi.
Masalan, ishlab chiqarish changlari Pnevmokomioz kasalliklaridan
tashqari teri kasalliklarini ham keltirib chiqaradi (bular xususida III bobda
batafsil ma’lumotlar keltirilgan).
Xavfli va zararli omillar ta’siridagi zarariar deb, ish unumdorligining
pasayishi, zaharlanish va kasb kasalliklarining paydo boiishi, kasal-
lanishning ortib ketishi hamda vaqtinchalik
mehnat faoliyatining
yo‘qotilishi va boshqa salbiy oqibatlarga olib kelishiga aytiladi.
Ishlab chiqarish muhitidagi xavfli va zararli omillar 4 guruhga boiinadi
(ГОСТ 12.0.003-83 - Xavfli va zararh ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari
tasnifi)
1. Fizikaviy
2. Kimyoviy.
3. Biologik.
4. Psixofiziologik.
Ishlab chiqarishdagi zarariar deb, ish unumdorligining pasayishi,
zaharlanish va kasalliklaming paydo boiishi, kasallanishning ortib
ketishi va vaqtinchalik mehnat faoliyatining yo‘qotilishi va boshqa salbiy
oqibatíarga olib kelishiga aytiladi. Xavfli va zararli omillaming quyidagi
turlari mavjud:
Kimyoviy (zaharli moddalaming paydo
b oiishi va ularning inson
organizmiga salbiy ta’sir ko'rsatishi).
Fizikaviy (shovqin, silkinish, va boshqa turdagi titrashlar, nurlanishlar,
iqlim o‘zgarishlai-i: ob-havo haroratining isishi yoki sovib ketishi),
atmosfera bosimining o‘zgarishi yoritilish darajasi, chang-to‘zonlaming
koiarilishi va boshqalar).
Biologik (kasallangan mikro organizmlar, mikrob preparatlari, biologik
pestitsidlar va boshqalar).
Jismoniy (statistik va dinamik) zo‘riqish - og‘ir yukni olib o'tish,
inson jismoniy holatining buzilishi, inson tana a’zolarining katta bosim
ostida b o iish i va boshqalar.
Fiziologik (jismoniy harakatlanishning cheklanishi - ginokeniziya).
Psixologik (nerv faoliyatining zoiiqishi -
aqliy faoliyatni keragidan
ortiq ishlatish, his-hayajonning ortib ketishi).
Fan va texnika taraqqiyot yutuqlarining keng sur’atlarda mehnat
faoliyatida qoilanilishi inson mehnat faoliyatining hamda ishlab chiqarish
23
muhitining o‘zgarishiga olib keladi. Shu bilan birga bunday mehnat
insonning iqtisodiy, sotsial va ilmiy salohiyatining oshishiga hamda uning
har tomonlama barkamol rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
