1.4. Gidrometriyaning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati
22
Xope3Ma
c
ApeBHeimmx BpeMeH
£0
Hauinx
/ineH”
(Toshkent,
1957), H.H.Hasanovning “Sayyoh olimlar” (Toshkent, 1981),
A.R.Muhammadjonovning
“Quyi
Zarafshon
vodiysining
sug‘orilish tarixi” (Toshkent, 1972) va “0 ‘zbekistonning qadimgi
gidrotexnik
inshootlari”
(Toshkent,
1997),
F.H.Hikmatov,
Sh.Sh.Shojalilov, D.P.Aytbaev va B.E.Adenbayevlaming “O ita
Osiyo suv ilmi tarixidan” (Toshkent, 2008), A.Nizomovning
“0 ‘zbekistonning qadimgi gidrotexnik inshootlari geografiyasi”
(Toshkent,
2008),
rus
olimlari
B.D.Zaykovning
“OiepKH
rH^po^orHHecKHX
HCCJieflOBaHHH...”
(JleHHHrpaa,
1973),
O.A.Spenglerning
“C
jiobo
o
BOAe” (JleHHHrpaA,
1980) kabi
asarlarida aniq m aium otlarni uchratamiz.
Yuqorida sanab o iilg a n manbalarda oik am izd a qadimdan
daryolarda suv sathini o ic h a sh ishlari bajarilganligi haqida ko‘plab
m aium otlar keltiriladi. Ulardan biri X asrning ikkinchi yarmida
yashagan arab olimi va sayyohi Abu Abdulloh Muhammad
al-Muqaddasiyning
985-yilda
yozib
tugallagan
"Iqlimlam'i
o ig an ish d a eng yaxshi q oilanm a" asarida qayd etilgan. Oiim
ushbu asarida, o ‘zining M ovarounnahr b o ‘ylab sayohati davomida,
Murg‘ob daryosiga qurilgan to ‘g ‘on yaqinida suv sathini o ic h ash
maqsadida o ‘matilgan yog‘och taxtadan yasalgan qurilmani
ko'rganligini
yozadi
va
unga
quyidagicha
tavsif beradi.
Qurilmaning asosiy suv o ich ag ich qismi hisoblanmish tik
o ‘matilgan taxta aniq bo iak larga b o iin g an b o iib , har birining
qiymati hozirgi o ic h o v birligida 2,0-2,5 sm ga yaqin b oigan.
Shu bilan birga, al-Muqaddasiy o ‘z asarida daryoda suv sathini
o ic h a b borishning amaliy ahamiyati haqida ham to‘xtaladi. Uning
yozishicha, o ic h o v qurilmasidan foydalanuvchilar sug‘oriladigan
yerlardagi ekinlar hosildorligi bilan daryodagi suv sathining
o ic h o v taxtasidagi koiarilishlari orasida b og ian ish mavjudligini
bilganlar. Masalan, to iin suv davrida daryodagi suv sathi o ic h o v
taxtachasida 60 darajotga ko‘tarilsa, hosil m o‘l boiish in i, 6 da-
rajotgacha koiarilganda esa, aksincha, daryoda suv kam b o iib ,
hosildorlik ham past b o iish i va shu tufayli ocharchilik xavf solishi
kutilgan.
23
Shu narsa aniqki, yuqoridagi kabi suv o ic h a sh ishlari al-Mu-
qaddasiyning M ovarounnahrga sayohati davridan, y a’ni X asrdan
bir necha yuz yillar oldin boshlangan. Demak, ushbu dalillar
ajdodlarimizning o ‘sha davrlardayoq daryolardagi suv miqdorini
aniqlash va shunga b o g iiq holda b o ia ja k hosilni bashorat qilish
maqsadida maxsus suv o ic h a sh ishlarini amalga oshirganliklaridan
dalolat beradi. Bu fikrlarimizni Ahmad Farg‘oniyning oldingi mav-
zuda bayon etilgan “Nilometr”ni barpo etish bilan b o g iiq faoliyati
ham isbotlaydi.
T a’kidlash lozimki, Ahmad Farg‘oniy daryolar suvidan
oqilona foydalanishda ulardagi suv sathini o ic h a b borish k o ‘plab
hayotiy muammolarni hal etishga imkon berishini t o i a ta saw u r
etgan. Shu tufayli alloma “Nilom etr”ni bunyod etish bilan
cheklanib qolmagan. Ahmad Farg‘oniy, tarixiy manbalarda qayd
etilishicha, Nil daryosi suvi sathini oichaydigan bu noyob
inshootdan amaliy maqsadlarda foydalanish uchun maxsus
q o ila n m a - "Miqyosi jadid"ni ishlab chiqqan.
Ahmad Farg‘oniy "Miqyosi jadid" yordamida hal etib bergan,
asosiy va o ‘ta hayotiy muammolardan yana biri N il daryosida suv
sathining o ‘zgarishi, ya’ni "Nilometr - Miqyos an-Nil"dan olingan
hisob bilan hosildorlik orasidagi b og ianishni aniqlaganligidir. Shu
yerda arab sayyoh-olimi al-M uqaddasiyning yuqorida keltirilgan,
y a’ni uning Turonzaminga sayohati davrida bu yerdagi daryolarda
bajarilayotgan suv o ic h a sh ishlari haqidagi taassurotlarini eslash
kifoya. Demak, qadimdan yurtimizda q oilan g an suv o ic h a sh usuli
endi Nil daryosida, an iq ro g i M isrda Ahmad Farg‘oniy tomonidan
tatbiq etilgan.
Ahmad Farg‘oniy o ‘z hisobiga ko‘ra Nil daryosida suv sathi 16
tirsakkacha ko‘tarilganda hosil m o i- k o i, 15 tirsakkacha - yaxshi,
14 tirsakkacha - o ‘rtacha, 13 tirsakda - yomon va, nihoyat, 12
tirsakda daryoda suv kam b o iish in i va bu hoi at, Misr xalqiga
ocharchilik xavfsolishi mumkinligini aniqlagan.
Nil daryosida suv sathi ko‘tarilishining ham chegarasi b o ig a n .
Masalan, "Miqyos an-Nil"ning o ic h o v ustunida suv sathining 17
tirsak - hozirgi hisob b o ‘yicha 9 metrdan yuqori b o iish i, Nil
daryosi sohillaridagi ko‘p joylam i suv bosishiga olib kelishi,
oqibatda bu holat hosildorlikka ham o ‘ta salbiy ta ’sir k o ‘rsatishi
hisobga olingan.
24
Tarixiy manbalarda qayd etilishicha,
"Miqyos
an-Nil"
qurilgunga qadar Misr soliq tizimida nohaqliklar hukm surib
kelgan. Ahmad Farg‘oniy esa Nil daryosining "Miqyos an-Nil"
bo‘yicha aniqlangan suv sathi bilan ekinlar hosildorligi orasidagi
bog‘lanishni obyektiv baholab, misrlik dehqonlardan olinadigan
adolatli soliq tizimini ishlab chiqqan va bu sohadagi nohaqliklarga
barham bergan. Shu tufayli, misrlik olimlar "Ahmad Farg‘oniy
"Miqyos an-Nil" ni qurish bilan XII asrdan buyon faoliyat
ko‘rsatayotgan adolat tarozusini o ‘m atib ketgan", degan flkmi
minnatdorlik tuyg‘usi bilan izhor etadi.
Yuqorida keltirilgan misollar gidrometriya tarixida juda
muhim hisoblanib, qadimdan daryolar, k o ila r va suv omborlarida
amalga oshirilgan suv o ic h a sh ishlarining inson hayotida muhim
boiganligining guvohidir.
Hozirgi kunda gidrometriyaning inson hayot faoliyatidagi
ahamiyati yanada ortgan.
Insoniyatning hozirgi rivojlanish
bosqichida xalq x o ‘jaligining suv o ic h a sh ishlari bilan b o g iiq
b o im ag an sohasining o ‘zi y o ‘q. Fikrimizning isboti sifatida xalq
xo‘jaligining asosiy tarmoqlari b o ig a n qishloq x o ‘jaligi, unda
amalga
oshiriladigan
irrigatsiya va
melioratsiya
tadbirlari,
gidroenergetika, suv transporti (kemalar qatnovi, yog‘och oqizish),
y o i qurilishi va k o ‘priksozlik,
ichimlik suv ta ’minoti, kimyo,
metallurgiya va yengil sanoat korxonalari, baliqchilik hamda
boshqa k o ‘plab sohalami misol qilib keltirish mumkin.
Qishloq x o ‘jaligi va sanoatda suvning o ‘mini hech narsa bosa
olmaydi. Masalan, b ug‘doydan olinadigan hosilning har bir tonnasi
uchun 1500 tonna, 1 t sholi uchun 4000 t, 1 t paxta tolasini
yetishtirish uchun 10000 tonnagacha suv talab etiladi. M etallurgiya
sanoatida 1 t p o ia t ishlab chiqarish uchun 250-300 t, kimyo
sanoatida 1 t sintetik tola ishlab chiqarish jarayonida 4000 t gacha
suv talab etiladi. Yoki to ‘qimachilik sanoatida 1 t ip gazlama
tayyorlash uchun 10 t suv sarflansa, b a ’zi sintetik tolalardan 1 t
gazlama tayyorlash uchun 3000 t suv talab etiladi.
Xalq x o ‘jaligining yuqorida qayd etilgan sohalarida suvga
b o ig a n
ehtiyojni
talab
darajasida
qondirish
masalalari
gidrometriya fani usullari asosida o ‘z yechimini topadi. Ayni
25
paytda suv resurslarini boshqarish, ulardan samarli foydalanishni
ko‘zda tutadigan suv oMchash va kuzatish ishlari ham shu fan
yutuqlari zaminida yanada takomillashib boradi.
Bularning
barchasi
gidrometriya
fanining
inson
hayotidagi
va
xalq
xo'jaligidagi ahamiyatini yanada oshiradi.
| 