Yonish mahsulotlarining zaharli komponentlariga is gazi
— CO; azot oksidi — NOx; yakka uglevodorodlar — CxHx
(benzpiren) va boshqalar kiradi.
Is gazi C O — yonilg‘ining chala yonishi natijasida hosil
b o ‘ladi, ya’ni dvigatel asosan kichik yuklamalarda ishlaganda
ajralib chiqadi va miqdori b o ‘yicha
yonish mahsulotlarining
10—12% ini tashkil qilishi mumkin. Ayniqsa, avtomobil joyidan
q o ‘zg‘alayotganda is gazi ko ‘p ajralib chiqadi. Dizellarda is
gazining miqdori nisbatan kam (0,5%) b o ‘ladi. Bu jihatdan
dizel karburatorli dvigatellarga qaraganda katta afzalliklarga
ega.
Azot oksidlari kam miqdorda bo ‘lib (0,8 mg/1), asosan
a
ning katta qiy m a tla rid a p aydo b o ‘ladi.
Bu holda yonish
m ahsulotlari tarkibida C O
2
ning m iqdori 250 mg/1 gacha
b o ‘lishi mumkin. H
2
S esa ju d a oz miqdorda bo ‘ladi.
Kislorodli m oddalar — aldegidlar 0,2 mg/1 bo‘ladi.
Yakka u g le v o d o ro d la rn in g m iq d o ri 1 0 - 2 0 m k g /m 3 ni
tashkil etadi. Ularning asosiysi 3,4-benzpiren b o ‘lib, u juda
(faol) aktiv moddadir. Uning juda oz miqdori (konsentratsiyasi)
ham kishi organizmini zaharlashi mumkin.
Etillangan benzin ishlatilganda q o ‘rg‘oshin birikmalari hosil
b o ‘ladi.
Ichki yonuv dvigatellarida ishlatilib
atmosferaga chiqarib
tashlanadigan gazlar tarkibidagi xilma-xil zaharli m oddalar
kishi organizmini doim o zaharlab keladi va turli kasalliklar
kelib chiqishiga sabab b o ‘lmoqda.
Avtomobil transporti rivojlangan sharoitda katta shaharlar,
yirik korxona va h. k. da ishlatilgan gazlarning ko‘plab yig‘ilib
qolishiga yo‘l qo‘yish m um kin emas. Shuning uchun butun
dunyoda bu masalaga jiddiy e ’tibor
berilmoqda va bunday
zaharli m o d d a la r ajralib chiqishini kamaytirish maqsadida
katta ilmiy izlanishlar h a m d a tadqiqotlar olib borilmoqda.
Jumladan, karburatorlarni t o ‘g‘ri sozlash, karburatorli dviga
tellarni kichik va o ‘rtacha yuklamalarda suyuq aralashmada
ishlatish, alanga bilan o ‘t oldirish yo‘llariga katta ahamiyat
b e r ilm o q d a . C h iq a r is h s is te m a s id a is h la tilg a n g a z la rn i
qaytadan yoqish usullari ham qo‘llanilyapti.
Karburatorli dvigatellar va dizellarning
tovush pasaytir-
gichlariga (glushitel) gazlarni neytrallashtiruvchi m oddalar
41
(neytralizatorlar) quyilib, ishlatilgan gazlar neytralizatordan
o ‘tganda zaharli m oddalardan tozalanadi.
Karburatorli dvigatellarning asosiy kamchiliklaridan biri,
ular ayniqsa yuklamasiz (salt) ishlaganida ko‘p miqdorda za
harli m oddalar ajralib chiqishidir. Bu kamchilikni kamaytirish
m aqsadida maxsus siyraklikni cheklagichlar o ‘rnatilmoqda.
K arburatorli dvigatellar kichik va o ‘rtacha
y u klam a bilan
ishlaganida ularning tejamliligi keskin kamayadi.
Bu kamchiliklarni yo ‘qotish u chun yonilg'ini alanga (ma-
s h ’al). bilan yondirish usuli qo'llaniladi. Dizellardagi ishlatilgan
gazlar tarkibida zaharli moddalarning va tutunning ko‘p yoki
kam bo'lishida yonilg'i uzatuvchi asboblarning to ‘g‘ri va soz
ishlashi katta ahamiyatga ega. Agar yonilg'i purkash asboblari
(yuqori bosimli nasos va forsunka) to ‘g‘ri va puxta rostlangan
bo'lsa, zaharli m o d d a la r ju d a kam ajralib chiqadi.
Ayrim
hollarda tu tu n n i kam aytirish m aq sadida dizel yonilg'isiga
tutunga qarshi qo'shim ch a m oddalar qo'shiladi.
