734
47-mavzu. Turli xil xalq xo‘jaligi yuklarini tashishni tashkil
qilishsanoat, qurilish, qishloq xo‘jaligi yuklarini tashishni tashkil
qilish
Reja:
1. Tashkilot va muassasalarga transport- ekspeditsiya xizmatiniko‘rsatish
2. Transport uzellarito‘g‘risida tushuncha
3. Tez ayniydigan va alangalanuvchi xavfli yuklar yuk
Tashkilot va muassasalarga transport- ekspeditsiya xizmatini ko‘rsatish.
Avtomobil transportida bajariladigan transport-ekspe- ditsiya xizmatining asosiy
jarayonlari yuklarni tashishga, qabul qilish, yo‘lda uni saqlab kuzatib borish va
topshirishdan iborat bo‘ladi. Transport-ekspeditsiya xizmat
ish tarkibiga yuk tashish
transport ishlari, ortish-tushirish ishlari, yuklarni qabul qilish, kuzatib borish va uni
yo‘lda saqlash, har xil to‘lov va hujjatlarni rasmiylashtirish kabi ekspeditsiya
ishlarikiradi,
Transport-ekspeditsiya xizmati ishlari yuk jo‘natuvchi, yuk qabul qiluvchi
avtotransport korxonalari va transport ekspeditsiya tashkilotlari bilan birgalikda
tuzilgantashish va xizmat ko‘rsatish sharnomasi asosida bajariladi. Sharnomada
bajariladigan transport-ekspeditsiya xizmati
ishlarining turi va hajmi, tomonlarning
o‘zaro kelishilgan vazifalari, hisob-kitob va munozarali masalalarni hal qilish tartibi,
sharnoma muddati, tomonlarning huquqiy manzili ko‘rsatiladi,
Yuk tashishlar markazlashgan usulda amalga oshiriladi. Yuk tashish va xizmat
ko‘rsatish ishlarini bajarishga xavfli va gabaritsiz yuklardan tashqari barcha turdagi
yuklar qabulqilinadi.
Transport-ekspeditsiya xizmati ishlarini ko‘rsatish maq- sadida respublikada
transport ekspeditsiyasi boshqarmasi tashkil qilingan, viloyatlardagi tashkilotlarning
transport- ekspeditsiya xizmati ishlarini yuk avtoboshbekatlari va maxsus transport
ekspeditsiya korxonalari bajaradi. Bu korxonalarning yo‘nalish
dispetcher punktlari
yordamida avtomobil transportilarning yukli yurish masofalari oshi riladi. Transport-
ekspeditsiya korxonalarida omborxonalar, yukni ochiqda saqlash maydonlari,
tarozilar, ortish-tushirish mexanizmlari, tara va yuklarni materiallar bilan o‘rab joy-
lashtirish bo‘limi, agentlik binosi va haydovchilardamolish xonalaribo‘ladi.
Yuk punktlarida tasdiqlangan texnologikjarayonasosida yuklarni qabul qilish va
topshirish hujjatlarini ras- miylashtirish va boshqa ishlar bajariladi. Bu texnologik
jarayon transport-ekspeditsiya xizmati ishlarini ko‘rsatish- da ishtirok qiladigan
barcha tomonlar bilan kelishilganholdatuziladi.
Texnologik jarayonda ishning maqsadi va bajarish sharoitlari, hujjatlarni
tayyorlash,
tashishni rejalashtirish, dispetcherlik ishini tashkil qilish va shunga
o‘xshash masa- lalar yuritiladi, shuningdek, unda yuk tushiriladiganhovli va hujjatlar
aylanishi tasviri hamko‘rsatiladi.
735
Transport-ekspeditsiya
xizmati
ishlari
avtomobil
transportida
transportekspeditsiya xizmati ishlari tarifi asosida o‘stirish koeffitsientlarini
kelishilgan holda qo‘llab hisob- lanadi.
Transport uzellarito‘g‘risida tushuncha
Yuk tashish jarayonida ikki va undan ortiq turdagi transport tarmoqlari
to‘tashadigan joyga transport uzeli (tuguni) deyiladi.
Transport uzellari katta shaharlarda, sanoat markazlari, avtomobil va temiryo‘l
bekatlarida bo‘ladi. Transport tugunlarida quyidagi ishlar bajariladi: Tranzit yuklarni
bir yo‘nalishdan ikkinchi yo‘nalishga o‘tkazish; Yuklarni birt ransportturidan
ikkinchi transport turiga O‘tkazish; Sanoat korxonalarini va aholiga transportlarbilan
Xizmat ko‘rsatish;
Moddiy tovarlar ishlab chiqaruvchi va iste’mol
qiluvchi korxonalarning
yuklarini uzoq masofalargatashish;
Temiryo‘l va avtomobil boshbekatlaridan ta’minot bazalari va yirik korxonalar
yuk ortish-tushirish punktlariga tashish vaaksincha;
Avtomobil transportilarga texnik xizmatko‘rsatish
Va ta’mirlash ishlarini bajarish.
Transport tarkibi quyidagilardan tashkil topadi:
Temiryo‘luzeli;
Avtomobil yo‘llariuzeli;
Aeroport;
Sanoat korxonalari ichkiyo‘llari.
Transport uzeli katta magistrallar kesishgan joylarda tashkil etiladi. Bunday
uzellarda tranzit va mahalliy yuk tashish ishlari bajariladi.
To‘g‘riva aralash usuldayuk tashish
Mahalliy yuk tashishda transport jarayonlari bitta trans- port korxonasi
avtomobil transportii yordamida bajari- ladi.
Yuk tashishda bir necha avtokorxona qatnashadi, bir xil avtomobil transportidan
foydalaniladi. Aralash yuk tashishda bir necha transport turi ishtirok etadi. Aralash
yuk tashishda yuklar bir transportdan ikkinchisiga o‘tkazilganda
ortish-tushirish
jarayonlari soni ko‘- payadi va bu holat tashish tannarxining oshishiga sababchi
bo‘ladi.
Aralash
yuk
tashishda
transport
turlari
tarkiblariningyukortish-
tushirishpunktlaridato‘xtab turish vaqtlari- ni qisqartirish maqsadida konteynerlardan
va tagliklardan foydalaniladi.
To‘g‘ri va aralash usulda uyum, donali, tarali va kon
Teynerda joylashgan yuklar tashiladi. Tashishda massasi 10 kg dan kam
bo‘lgan, portlovchi, tez ta’sir qiluvchi zaharli moddalar qo‘yilib tashiladigan yuklar
qabul qilinmaydi.
Tez ayniydigan va alangalanuvchi xavfli yuklar yuk
Qabul qiluvchi tashkilot vakili kuzatuvi ostida tashiladi.
736
Yuklarni konteyner usulidatashish
Aralash usulda konteynerlarda yuk tashish bir qancha afzalliklarga ega.
Konteyner va tagliklar yordamida yuk tashilganda yuk
ortish-tushirish ishlarida
mehnat sarfi anchaga qisqaradi. Yuk tashish rejalari (choraklik, yillik), yuk tashish
qoidalari va tariflari, konteyner maydonlaridagi ishlarni bajarish, texnologik
jarayonlar ko‘rsatmalari, konteynerlarda yuk tashishda asosiy hujjatlar bo‘lib hisob-
lanadi.
Konteyner maydonlari tarkibiga quyidagilar kiradi:
Konteynerlarni joylashtirish va saqlash uchun may- don;
Temiryo‘l va avtomobilyo‘llari;
Avtomobil va avtopoyezdlar to‘xtab turishi uchun maydon;
Yuk ortish-tushirishmexanizmlari;
Xizmatxonalari;
O‘lchashqurilmalari.
Konteynerlar
turadigan
maydonlarda
bajariladigan
jara-
yonlar
quyidagilardaniborat:
Temiryo‘l va avtomobil transportiga konteynerlarni ortish yokitushirish;
Konteynerlarni
qisqa muddatgasaqlash;
Tranzit konteynerlarni guruhlargaajratish;
Konteynerlarni yuk ortiladigan transport turibo‘yicha
Guruhlash;
Yuk tashish hujjatlarinirasmiylashtirish;
Konteynerlarning yetib kelganligi to‘g‘risida mijozlarga xabarberish;
Konteynerlarning tashib keltirilishi va jo‘natilishini rejalashtirish;
Konteynerlarga texnik xizmat ko‘rsatish vata’mirlash.
