Nazorat savollar
1. Sanoat transportini texnik jixozlari
2. Sanoat korxonalariga tegishli transportlarning o‘ziga xos xususyatlari.
3. Ochiq usulda ishlanadigan tog‘ konlarining chuqur joylarida ishlashyaydiga
transport vositalari
4.
Sanoat yuklariga qanday yuklar kiradi?
5.
Sanoat transporti tarkibiga nimalar kiradi?
6. Sanoat transporti tushunchasi.
7. Sanoat trasnportini rivojlantirish
743
49-mavzu. Turli xil xalq xo‘jaligi yuklarini tashishni tashkil qilish,
qurilish, qishloq xo‘jaligi yuklarini tashishni tashkil qilish
Reja:
1. Qurilish yuklarini tashish
2. Qishloq xo‘jaligi yuklarini tashish
3. Savdo tarmoqlari yuklarini tashish
Tayanch so‘z va iboralar: uyib tashiluvchi yuklar, suyuq va yarim suyuq
yuklar, temir-beton buyumlar, qishloq xo‘jalik yuklari, savdo yuklari, sanoat yuklari
Hozirgi kunda qurilish yuklarini tashishda konteyner, paket va boshqa ilg‘or
usullarni qo‘llash keng tarqalgan.
Qurilishyuklari quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Uyilib tashiluvchiva sochiluvchan yuklar (tuproq, qum, shag‘al va hokazo).
2. Suyuq va yarim suyuq yuklar (bitum, sement, gips, sement qorishmasi, suyuq,
beton va hokazo).
3. Tara va tarasiz turli massali va gabaritli o‘lchamdagi yuklar (g‘isht, bochka,
qop va yashiklarga joylanganmateriallar, santextika buyumlari va qurilish buyumlari
va hokazo).
4. Uzun o‘lchamdagi yuklar, temir-beton buyumlar va konstruksiyalar (panel,
balka, ferma, plita, ustun, kolonna va hokazo).
Uyib tashiladigan va sochiluvchanyuklar — qurilish yuklarini tashish hajmining
75—80 % ini tashkil qiladi. Bunday turdagi yuklar samosval kuzovli avtomobil va
avtopoezdlarda tashiladi.
Suyuq va yarim suyuq yuklarni tashishda sisterna kuzovli avtomobillardan keng
foydalaniladi. Ayrim holatlarda sisternali konteynerlar va yumshoq konteynerlardan
ham foydalaniladi.
Sement maxsus idishlarda tashilganda 5—10 % mahsulot isrof bo‘ladi. Sement
tashilganda changiydi va inson salomatligiga xavf tug‘diradi. Shuning uchun ham
maxsus sisterna kuzovli avtomobildan yoki yumshoq konteynerlardan foydalanish
yaxshi natija beradi.
Beton qorishmasi (suyuq beton) samosval kuzovli avtomobillarda konteynerlar
yordamida tashiladi. Manfiyharoratdaavtomobil kuzovi va konteyner maxsus issiq
saqlovchi materiallar bilan yoki dvigateldan ishlatib chiqayotgan gaz bilan isitiladi.
Uzoq masofalarga beton va beton qorishmalarni tashishda maxsus
avtomobillardan foydalaniladi.
Qurilish qorishmalari (sement, ohak qorishmalari va hoqazo) kuzovi germetik
berksamosval avtomobillarda yoki maxsus qorishma tashiydigan avtomobillarda
tashiladi. Bu avtomobillar kuzovlari qish oyida issiq saqlovchi materiallar bilan
jihozlanadi yoki ishlatib chiqayotgan gazlar bilan isitiladi.
744
Donaliyuklar (g‘isht, bochka, qop, yashikdagi materiallar, santexnika buyumlari
va hokazo) bortli avtomobil va avtopoezdlarda tashiladi. Qurilish yuklari ichida
ko‘pincha g‘isht tashiladi. G‘isht 1—2 t • m
3
ko‘b hajmda yoki maxsus
konteynerlarda tashiladi.
Paket usulida g‘ishtlar “archa" shaklida taglikka joylashtiriladi. Silikat g‘ishtlar
tagliklarda va tagliklarsiz tashiladi. Silikat g‘ishtlar tagliklarga„piramida" shaklida
joylashtiriladi va tasma o‘rab mahkamlanadi.
Uzun o‘lchamdagi yuklar, temir-beton buyumlar konstruksiyasiga maxsus
transport vositalari: panel tashuvchi avtopoezd; blok tashuvchi past ramali yarim
tirkama va avtomobil-tyagach; balka va ferma tashuvchi avtomobillarda tashiladi.
Qurilish yuklarini tashishda quyidagilar ilg‘or usulda hisoblanadi:
1. „g‘ildirakdan-montajga" usuli. Bu usulning xalq xo‘jaligidagi samaradorligi
juda yuqoridir. Bunda binolarni montaj qilish muddati qisqaradi, qurilishdatushirish
ishlarining hajmi kamayadi, qurilish omborxonalari tashkil qilishga sarflanadigat
xarajatlar qisqaradi va qurilish maydonlarida qurilish buyumlarining shikastlanishi
deyarli yo‘qoladi.
2. Tyagachni uchta yarim tirkama bilan birgatashish moki usuli. Bunda
haydovchilarning mehnat unumi oshadi, ortish-tushirishda to‘xtab turish vaqtlari
keskin qisqaradi.
3. Smena-soat grafigi asosida yig‘ma elementlarni montaj qilish va tashish usuli.
Bu usuldaish ishtirokchilar o‘rtasida kelishilgan tarzda tashkil qilinadi va muntazam
operativ nazorat o‘rnatiladi.
4. Taglik, konteyner va maxsus transport vositalaridankengfoydalanishusuli.
Uyilib tashiladiganyuklarni (tuproq, qum, tosh, shag‘al va hokazo) tashishda
avtomobilning muddatidan oldin eyilishi, ishdan chiqishi va nosozligining oldini
olish maqsadida samosval avtomobil kuzovi hajmi ekskavator cho‘michidan3—5
marta katta bo‘lishi kerak (cho‘mich hajmining kuzov hajmiga nisbati 1:3—1:5).
Agar bu tenglik bajarilmasa, samosval avtomobili unga yuk ortish paytida ko‘p vaqt
to‘xtab qoladi,ish unumi pasayadi.
Avtomobil transportida 50 turga yaqip qishloq xo‘jaligi yuklari tashiladi.
Qishloq xo‘jaligi yuklari tannarxda transport xarajatlarining 15—40 % ini tashkil
qiladi. Qishloq xo‘jaligi yuklariga: bug‘doy, kartoshka, paxta, meva, xashak massasi,
pichan, o‘g‘it va shunga o‘xshashlar kiradi. Bu yuklarni tashishning asosiy
xususiyatlari quyidagilardat iborat:
1. Hosil yig‘ish mavsumiy bo‘lgani uchun tashish hajmi va yuk oqimining
o‘zgarib turishi.
2. Turli yo‘l sharoitlarida yuk tashish ishlarining bajarilishi.
3. Yuk tashishlar qa’tiy belgilangan muddatlarda amalga oshirilishi.
4. Tashiladiganyuklar hajm og‘irligining aniqligi (0,12—0,90 t/m
3
).
745
5. Mavsumga qarab yukni qaytalab tashishkoeffitsientlariningyuqori bo‘lishi
(masalan, bug‘doy 2,5; kartoshka 2,1; hashak massasi 1,7 va shunga o‘xshash
mahsulotlar).
Qishloq xo‘jaligi hosilini yig‘ishtirishda mahsulot turidan qat’iy tazar, ishni
tashkil qilishning uchta usuli qo‘llantiladi.
1.uzluksiz ish usuli. Bundamahsulotbevositayig‘ish agregatidantransport vositasi
kuzoviga tushadi.
2. Alohida ish usuli. Bunda o‘rib yig‘ilganmahsulot transport vositasining
kuzoviga yuklanishiga qadar dalada alohida-alohida saqlanadi.
3. Birga qo‘shilganish usuli. Bunda uzluksiz va alohida ish usullari
birlashtiriladi.
Qishloq xo‘jaligi mashitalari bilan birga ishlash uchun zarur bo‘lgantransport
vositalari soni quyidagicha aniqlanadi:
Bug‘doy hajmining 70% ga yaqini birinchi usulda tashiladi. Bug‘doy kuzovi
zich yopilib, kengaytirilgan bortli va samosval avtomobillar ustiga brezent, sholcha
yopib tashiladi. Bortning ko‘tarilishi natijasida kuzovga 0,40-0,83 t/m
3
hajmdagi
bug‘doy qo‘shimcha yuklanadi. Bug‘doy hajmi 0,7-0,8 t/m
3
ni tashkil qiladi. Bortli
avtomobillardan bug‘doyni tushirishda avtomobil ag‘dargichlaridan foydalaniladi.
Sholi tashishda bortli va maxsus sisterna kuzovli samosval avtomobilladan
foydalaniladi. Bortli avtomobil va tirkamalar kuzovlari zich yopiladi va kuzovdagi
sholi ustiga brezent, sholcha yopib qo‘yiladi. Yuklash ishlari kombayn va maxsus
kurakli transporterlarda bajariladi. Sholi tashuvchi maxsus sisterna kuzovli samosval
avtomobilda kuzovi zich yopiladigan va yuqoridan engil ochiladigan sisterna
qopqog‘i bor. Bunda sholi isrof bo‘lishining oldi olinadi va yuk ortish-tushirish
ishlari mexanizasiyalashadi. Sholi bortli avtomobillardan avtomobil-ag‘dargichlarda
tushiriladi.
Kartoshka mashina kuzoviga uyib, idishlarga solib va kontey-nerlarda tashiladi.
Idish va konteynerlardan foydalanilganda tashish va saqlash jarayonida kartoshka
yaxshi saqlanadi, ortish-tushirish ishlari mexatizasiyalashadi.
Kartoshka yuk ortish va tushirish jarayonida tez lat eyishi mumkin. Shuning
uchun kartoshka tugunaklarini 0,5 metrdan baland qattiq yuzaga bir metrdan ortiq
qalinlikda qatlam tarzida joylashga ruxsat etilmaydi.
Kartoshka kovlovchi kombaynesa dalada kartoshka tugunaklaridan uyum hosil
qiladi. Uyumdagi kartoshka plastinkali transportyor yoki savatda qo‘lda transport
vositasi kuzoviga ortiladi. Kartoshka uyub tashilganda 40—50% gacha hosil isrof
bo‘lishi mumkin. —50°c haroratda tashilganda avtomobil va tirkama kuzovi sovuq
o‘tqazmaydigan materiallar bilan o‘raladi, kartoshka usti esa yopib qo‘yiladi.
Konteynerlar hajmi 500—900 kg bo‘lib, taxta qoplangan metall karkasdan
tayyorlanadi. Konteynerlarda kartoshkani savdo tarmoqlari va umumovqatlanish
tashkilotlariga to‘g‘ri etkazib berish mumkin.
746
Konteynerlarda kartoshkani ma’lum muddatga saqlashni ham tashkil qilish
mumkin. Konteynerlardan foydalanganda transport vositalarining samarali ishi
ta’minlanadi.
Paxta terish mashinalarida paxta paykal oxirida bunkerdantransport vositasi
kuzoviga tushiriladi. Xirmondagi paxtani yuk ortishda metall va sanchqili
yuklagichlardan foydalaniladi. Paxta transportvositalarida qabul qilish punktlari va
qayta ishlash zavodlariga etkazib beriladi. Chigitli paxta uyib, tarasiz usulda bortli
metallto‘r bilan qoplangan, hajmi 25 m
3
bo‘lgansamosval kuzovli yarim tirkamali
transport vositalarida tashiladi.
Paxta qabul qilish punktlarida chigitli paxta transport vositasi kuzoviga
konveyer yordamida yuklanadi va o‘ziga o‘rnatilgan gidravlik mexanizm bilan
kuzovni o‘ng tomonga egib tushiriladi. Paxta tashishda transport vositasi
dvigatelining ovozini pasaytirgichga maxsus moslama o‘rnatiladi va yong‘inga qarshi
jihozlantiriladi. Tashish jarayonida paxta usti brezent sholcha bilan yopib qo‘yiladi.
Paxta toyini tashishda bortli avtomobil, tirkama va yarim tirkamalardan foydalaniladi.
Yuk ortish-tushirish ishlari elektr yuklagichlar yordamida bajariladi.
Sabzavot va mevalar dala maydonidan tashqarida paykal chetida avtomobillarga
ortiladi. Sovuq ob-havo sharoitida haroratni bir xilda tutib turadigan kuzovli, kuzov
ichki qismi isitiladigan yoki sovitiladigantransport vositalarida tashiladi.
Sut sisterna va bidonlarda tashiladi. Sut sisternada tashilganda yuk ortish-
tushirish ishlari, idish va sanitar qayta ishlov berish xarajatlari kamayadi, tashish
sifati yaxshilanadi.
Tirik chorva mollari va parrandalar maxsus transport vositalarida tashiladi.
Chorva mollarini tashuvchi transport vositasi shatakchi avtomobil va yarim
tirkamadan tashkil topgan. Yarim tirkama kuzovi ustki qismi panjara qilinib, yon
tomonlari taxta material bilan qoplanadi. Kuzov yon tomonining ichki qismida
chorva mollari arqonini bog‘lab qo‘yish uchun halqachalar o‘rnatiladi. Chorva
mollari transport vositasining yon tomonidaneshik-narvon orqali ortib-tushiriladi.
Kuzov ichi metallpardevor bilan to‘rtta bo‘lmaga ajratiladi.
Savdo tarmoqlari yuklarini to‘rtta guruhga ajratish mumkin.
1-guruh yuklarga go‘sht va go‘sht mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari, pivo va
alkogolsiz chanqovbosti ichimliklar, non kiradi. Bu mahsulotlar tayyorlovchi
korxonalardan bevosita savdo tarmoqlari va umumovqatlanish tashkilotlariga
tashiladi.
2-guruh yuklarga shakar, tuz, aroq-vino ichimliklari, sovun, gugurt va shunga
o‘xshash tovarlar bevosita mahalliy sanoat korxonalaridan yoki temiryo‘l bosh
bekatlaridan tashiladi.
3-guruh yuklarga qandolat mahsulotlari, tayyor ustki va oyoq kiyimlar, gazlama,
attorlik va madaniy tovarlar kiradi.
4-guruh yuklarga ulgurji savdo bazalaridan yoki turli savdo tashkilotlari
omborxonalaridan tashiladigan va boshqa turdagi tovarlar kiradi.
747
Savdo-sotiq
yuklarining
xususiyatiga
qarab
yuklarni
tashishda
foydalaniladigantransport vositalari yuklarning ishonchli saqlanishini, kuzov
hajmining kengayishini, yuk ortish-tushirish ishlarini mexanizasiyalashni, yuklarga
tamg‘a bosib, zarurbo‘lganda seksiyalarda tashishni ta’minlashi kerak.
Transport vositasining turi va yuk ko‘taruvchanligini tanlashda tovarning
xususiyatiti, jo‘natilayotgat yuk massasini, tashish vaqtini, muhit haroratini, savdo
tarmoqlariga tez etkazib berilishini e’tiborga olish kerak.
Oziq-ovqat mahsulotlarini tashishda foydalanilayotgantransport vositasida
mahalliy sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan berilgan sanitar pasporti, haydovchi
tibbiyot daftarchasi bo‘lishi kerak. Transport vositasi har kuni yaxshilab tozalanishi
va grafik asosida dezinfeksiya qilinishi shart.
Non mahsulotlari lotok yoki konteynerlarda maxsus transport vositalarida
tashiladi. Lotok va konteynerlar qo‘lda yuklanadi va tushiriladi. Umumiy tashish
hajmining 18-20 foizini tara massasi tashkil qiladi. Savdo do‘konlariga non qat’iy
belgilangan grafik asosida tashiladi.
Un qopga solinib, bortli avtomobil va tirkamalarida, kuzovda harorati bir xilda
turuvchi maxsus furgon avtomobillar, shuningdek, qopda paket usulini qo‘llagan
holda yassi tagliklarga joylab ham tashiladi. Bunda yuklab-tushirish ishlari
mexatizasiyalashadi.Qopda un tashish quyidagi kamchiliklarga ega: har bir qopga
to‘g‘ri keluvchi un isrofi 300 g ni tashkil qiladi, unning sifati yomonlashadi, qon
tayyorlash uchun material xarajati ortadi.Maxsus transport vositasidan foydalanib,
tarasiz usulda un tashilganda yuk ortishdagi kamchiliklar tugatiladi. Bu transport
vositasi kuzovi vertikal joylashgan sisterna shaklida bo‘lib, unni o‘zida o‘rnatilgan
kompressor yordamida siqilgan havo yordamida 25 metr balandlikka va 50 metr
uzunlikka uzata oladi. Elevator va non zavodlarida un sisternaga un minorasidan
kompressor yordamida trubalar orqali yuklanadi. Bunday transport vositasining un
tashishda qo‘llanilishi un isrofini tugatadi va yuk ortish-tushirish ishlarida mehnat
sarfi kamayib, xalq xo‘jaligiga katta foyda keltiradi.
Tez ayniydigan mahsulotlar haroratni bir xilda saqlab turuvchi va sovutgichli
berk furgon kuzovli avtomobil va yarim tirkamalarda tashiladi. Haroratni bir xilda
saqlab turuvchi transport vositalarida tez ayniydigan mahsulotlar sovutilgan va
muzlatilgan holatda tashish ta’minlanadi.
Sanoat savdo yuklari paket holida va konteynerlarda furgon kuzovli maxsus
transport vositalarida tashiladi.Tashishda konteyner va paket usuli qo‘llanilganda
orqa borti ko‘tariladigan va krani bor o‘zi yuklovchi (tushiravchi) avtomobillardan
foydalaniladi.
Savdo va umum ovqatlanish tashkilotlari yuklarini tashishda ilg‘or qo‘llash
usullari tufayli maxsus transport vositalaridan foydalaniladi, tashishning konteyner va
paket usuli qo‘llaniladi, yuk ko‘taruvchanligiga qarab avtomobil saroyi tarkibi
takomillashadi, tashishni operativ rejalashtirish va tarqatuvchi marshratlarni
748
tanlashda ehmni qo‘llash, dispetcher orqali boshqarish ishlarini yaxshilash imkoni
tug‘iladi.
| 