Transportda tashish shartnomasi tushunchasi ularining turlari

388
oldin va xalqaro aloqa yo‘llarida yuk tashish boshlanishidan kamida 48 soat oldin 
beriladi. Yuk tashuvchilar tomonidan ariza transport ustavlari normalarida ko‘zda 
tutilgan muddatlarda berilmasligi holatlari transport vositasidan voz kechish sifatida 
qaraladi. Yuk jo‘natuvchida tashishga mo‘ljallangan yuk bo‘lmasa, agar u yukni 
qabul qilib oluvchiga taalluqli sabablarga ko‘ra (masalan, yuk qabul qilib oluvchining 
shartnoma sanktsiyalarini qo‘llanish tartibida hisobkitobning akkreditiv shakliga 
o‘tkazilishi va u akkreditiv taqdim qilmasligi munosabati bilan jo‘nata olmasa, 
shunday voz kechishdan foydalanadi. Yuridik adabiyotlarda transportning alohida 
turlariga beriladigan ariza va ularning yuridik tabiati bo‘yicha turli fikrlar mavjud. 
Ba’zilar ariza berish – yuk tashuvchining bir tomonlama mustaqil talabi bo‘lib, 
yuridik tabiatiga ko‘ra bir tomonlama bitim deb hisoblashadi. 
Boshqalar arizani bitim deb hisoblashadi, bu arizaga unga xos bo‘lmagan 
huquqni tarkib toptiruvchi ahamiyat baxsh etish, demakdir, chunki yuk tashish 
borasidagi ariza yuk tashishni tashkil qilishni amalga oshirishda yordam beradigan 
tezkor tartibga soluvchi hujjat rolini uynaydi. Ularning fikricha, yuk jo‘natuvchi ariza 
berish bilan yuk tashuvchi oldida uz zimmasiga transport vositasidan foydalanish 
majburiyatini oladi, tashuvchi esa – berilgan arizaga muvofiq, yuk ortish uchun zarur 
bo‘lgan transport vositalari miqdorini belgilash majburiyatini oladi, deb ta’kidlashlar 
xatodir. Ikkinchi nuqtai nazar nisbatan to‘g‘riroq ko‘rinadi. Yuk jo‘natuvchi ariza 
berib, tashish jarayoni bajarilishiga chindan xam ko‘maklashadi. Bunda raiza yuk 
tashish jarayonini boshlash uchun asos hisoblanadi va muayyan davrda yuk tashishni 
bajarish tartibini aniqlashtiradi hamda konkretlashtiradi. Bu O‘rinda, tabiiy arizaning 
tezkor tartibga soluvchi funktsiyasi haqidagina gapirish mumkinki, uning yordamida 
keyinchalik yuk tashish shartnomasi tuziladi. Dengiz transportida yukni tashishga 
takdim qilish va tonnajni berish, qoidaga ko‘ra, yuk jo‘natuvchi bilan kelishilgan 
oylik jadval bo‘yicha kemalarni takdim qilish jadvali tuzilmagan bo‘lsa, tonnajni 
berish va yukni tashishga taqdim qilish tashuvchi tomonidan jo‘natuvchiga 
yuborilgan tomonlarning kelishuviga asosan tuziladigan tonnajni berish sanasi 
to‘g‘risidagi xabarnomaga muvofiq amalga oshiriladi. 
Transport qonunchiligida yuk tashishni tashkil qilish jarayonida tomonlarning 
o‘zaro munosabatlarni tartibga solishda yordam beradigan boshqa huquqiy shakl yuk 
tashishni tashkil qilish to‘g‘risidagi shartnomadir. Ilgari bunday shartnomalar yuk 
jo‘natuvchilarning transport korxonalari bilan o‘zaro munosabatlarida turli nom bilan 
qo‘llanilgandi va transport ustavlari bilan tartibga solinganda (masalan, avtomobil 
transportida yillik shartnoma). Yuk tashish (hajmi katta bo‘lgani holda) tafsilotlari 
yetarlicha ishlab chikilmagan avtomobil transportida esa, aksincha, bunday 
shartnomalarning tuzilishi tomonlarning yuk tashishni tashkil qilish va bajarish 
bo‘yicha o‘zaro munosabatlarini tartibga solishda zarur vosita bo‘lgandi. Yuk 
tashuvchilar hamda yuk egalari, yukni muntazam tashishni amalga oshirish 
zaruriyati tugilganda, tashishni tashkil qilish to‘g‘risida uzoq muddatli shartnomalar 
tuzishlari mumkin. Bunday shartnomalarda tashish uchun transport vositalarini berish 

389
va yukni takdim etish hajmlari, muddatlari va boshqa shartlari, hisobkitob tartibi, 
Shuningdek yuk tashishni tashkil qilishning boshqa shartlari belgilanadi. Bu 
shartnomalarda ularda ko‘zda tutilgan majburiyatlarni bo‘zganlik uchun javobgarlik 
xam belgilanishi mumkin. Xilmaxil transport turlaridagi bunday shartnomalardan 
ko‘zlangan asosiy maqsad - tashish jarayonida tomonlarning normativ jihatdan 
yetarlicha yechimini topmagan o‘zaro munosabatlarini tartibga solish, Shuningdek 
usha davrda tashish jarayoni bajarilishiga kumaklashishdir. Tashishni tashkil qilish 
to‘g‘risida uzoq muddatli shartnomalarni tuzish tufayli transport jarayonining barcha 
katnashchilari: yuk jo‘natuvchi, tashuvchi, yukni qabul qilib oluvchining faoliyati 
aniq muvofiqlashtirilish ta’minlanadi. 
O‘zaro foydali shartlashuvlar manfaatdor tomonlarning sheriklik munosabatlari 
asosini yaratadi hamda tomonlar amalga oshirishi lozim bo‘lgan yuk tashish bilan 
bog‘liq holda zimmalariga ixtiyoriy olgan majburiyatlarga rioya etishlarining o‘ziga 
xos kafolati bo‘ladi. Uzoq muddatli shartnomada yuk tashishning o‘ziga xos shartlari 
bo‘yicha bironbir qoidaning belgilanishi tomonlarni ushbu shartnoma amal qiladigan 
butun davr ichida konkret tashish shartnomasini tuzishda mazkur shartlar bo‘yicha 
yangidan kelishish zaruratidan ozod etadi. Shunday qilib, uzoq muddatli shartnoma 
tashuvchi va mijoz munosabatlarida barqarorlikka erishishga kumaklashadi, tashish 
bo‘yicha konkret shartnomalarni tuzish va bajarishda ular o‘rtasida keraksiz 
ixtiloflarni bartaraf etadi. Ayni mahalda, tomonlar yuk tashishni tashkil etish 
bo‘yicha uzoq muddatli shartnomalar tuzishga majbur emasliklarini nazarda tutish 
zarur. Tomonlar – yuk tashuvchi va jo‘natuvchi – ikki tomonlama rozi 
bo‘lganlaridagina bunday shartnomani tuzishlari mumkin. Shu bois tomonlardan biri 
bunday shartnoma tuzishdan bosh tortgan xollarda ikkinchi tomon uni tuzishni sud 
orqali talab qilishga xakli emas. 
Shartnoma tuzishga majbur etish to‘g‘risida da’vo arizasi yoki shu masaladagi 
ixtiloflarni kurib chiqish to‘g‘risida ariza berilgan xollarda, agar tomonlar nizoni 
xakamlik sudida hal qilishga berish to‘g‘risida yozma bitim tuzishmagan bo‘lsa, sud 
da’vogarning arizasini rad etishi darkor. Yuk tashishni tashkil qilish to‘g‘risidagi 
uzoq muddatli shartnoma yozma ravishda tuziladi, bunda shunday shartnoma qancha 
muddatga tuzilishini tomonlarning o‘zlari (tashiladigan yuk hajmidan kelib chikib) 
belgilashadi. Yuk tashishni tashkil qilish to‘g‘risida shartnoma tuzilishi yuk 
jo‘natuvchini yuk tashish to‘g‘risidagi arizani transport kodekslari va ustavlarida 
kuzda tutilgan tartibda hamda muddatda ariza berishdan ozod etmaydi. Bu 
shartnoma konkret yukni tashish to‘g‘risidagi shartnomaning O‘rnini bosmaydi, 
konsessual, o‘zaro xususiyatga ega. Transport qonunchiligi to‘g‘ri aralash aloqa 
yo‘llarida yuk tashishda majburiyatlarni bajarish chog‘ida arizani qanday 
muddatlarda berish zarurligi ko‘rsatilmagan. To‘g‘ri aralash temir yo‘l-avtomobil 
aloqa yo‘llarida yuk tashishning muvakkat qoidalarida «topshirilayotgan tomon 
oldindan (vaqt asosiy bitimda belgilanadi), hisobot sutkasi qonuniga qadar qabul 
kiluvchi tomonni kelayotgan sutkada topshirishga tayyorlangan yuk miqdori 

390
to‘g‘risida xabardor qilishi darkor»ligi nazarda tutilgan. 
Shunday qilib, yuk jo‘natuvchilar to‘g‘ri tashishni amalga oshirishda 
tashuvchilarga beradigan arizalardan farqli ravishda, to‘g‘ri aralash aloqa yo‘llarida 
yukni tushirib, boshqa transport vositasiga ortishda muayyan miqdordagi yukning 
kelgusi sutka ichida berilishini nazarda tutuvchi ariza-xabarnoma qo‘llaniladi. 
Yukni to‘g‘ri aralash aloqa yo‘lida topshirishda qo‘llanadigan arizalar nima, ularning 
yuridik ahamiyati qanday? 
Yuk jo‘natuvchi tashuvchiga beradigan arizaga taalluqli masala yuridik 
adabiyotlarda juda batafsil kurib chiqilgan, tashuvchilar beradigan va to‘g‘ri aralash 
aloqa yo‘llarida yuk tashishda foydalaniladigan ariza masalasida esa bunday deb 
bulmaydi. 
To‘g‘ri aralash aloqa yo‘llarida yuk tashishda tashuvchi yo‘llaydigan ariza, 
ariza– xabarnomaga o‘xshagani holda (u xam, ariza kabi, tashish jarayoni amalga 
oshirilishiga ko‘maklashadi), undan farqlanuvchi ko‘plab tomonlarga xam ega. 
Bu ariza xam, to‘g‘ri aloqa yo‘lidan yuk tashishdagi kabi, yuk tashish jarayonini 
bildirishga kumaklashadi. Yuk jo‘natuvchi tomonidan berilgan arizaga muvofiq yuk 
tashuvchi transport vositalarini beradi, shundan so‘ng tomonlar o‘rtasida yuk tashish 
shartnomasi tuziladi, ya’ni ariza berilishi, oxiroqibatda yuk tashish shartnomasini 
tuzishga kumaklashadi. Yukni tushirib, qayta ortishda foydalaniladigan har sutkalik 
arizaxabarnoma yuk tashish shartnomasi bajarilishiga kumaklashadi, uning asosiy 
vazifasi
– bu jarayonni jadallashtirish. Lekin agar arizani faqat yuk jo‘natuvchi berishi 
mumkin bo‘lsa, to‘g‘ri aralash tashishda arizaxabarnoma har ikki tashuvchi kat’iy 
belgilangan vaqtda berishlari mumkin. Ariza muayyan vaqt oraligida amal kilsa (bu 
dekada, oy va xokazo bo‘lishi mumkin), har sutkalik arizaxabarnoma bir sutka ichida 
kuchga ega bo‘ladi. Yuk tashuvchi ariza bermagan xollarda tashuvchi transport 
vositalarini boshqa yuk jo‘natuvchilar o‘rtasida taqsimlash imkoniyatiga ega bo‘lsa, 
sutkalik ariza berilmagan xollarda yukni bir transportdan boshqasiga olib yuklashda 
transport vositalari bekor turib koladi, bu transport jarayoni qatnashchilariga ko‘p 
ziyon keltiradi. Shuning uchun yukni bir transportdan boshqasiga olib yuklashda 
ariza-xabarnomaning ahamiyati katta. Sutkalik arizaning huquqiy ahamiyati 
shundaki, u yuk tashish jarayoni davom etishiga kumaklashadi, zero bunday 
arizaning asosiy vazifasi – transport vositalari bekor turib kolishiga yo‘l kuymaslik 
uchun bu jarayonni jadallashtirish. 

Download 6,3 Mb.