27
boshqa marketing faoliyatiga bog‟liq bo„lgan axborotning uz vaktida jamlanishimni, qayta
ishlanishi va undan foydalanishni nazarda tutadi. Masalan, firma mikyosida ichki hisoboti tizimi
kuyidagi talablar asossida shakllanadi. Joriy yakunlanayotgan kun sungida firma dukondagi savdo
zalida xar bir tovar guruhi mikyosida qanday zaxiralar koldi, bir kunda sotuv xajmi va tartibi kay
darajada o„zgardi, ertangi kunda kaysi turdagi (assortiment) tovarlar uchun ta`minotchilarga
buyurtma berish kerak va shunga uxshash operativ axborot olish zarurati paydo bo„ladi. Bu erda
muhim urinni Ushbu axborot kay tarzda, qancha vakt mobaynida yig‟ilishi, umumlashtirilishi
egallaydi.
Axborot olish tezligi, sifati esa qaror kabul qilishda samarali ahamiyat kasb etadi.
Demak, axborotga bo„lgan ehtiyojini uz o‟rnida va aniq belgilash, xamda firma faoliyatida undan
foydalanish jixatlarini avvalrok belgilab olish lozim. Firma menedjeri oldida turgan muhim
savollar kulami kuyidagicha tartibga solish mumkin.
1. Qanday turdagi axborotlar kun so„ngida joriy kun yakunlarini chiqarishda va kelgusi kun
rejalarini tuzishda o„ta muhim hisoblanadiq
2. Axborot qay shaklda va qanday ketma – ketlikda taqdim etilishi lozimq
3. qanday turdagi axborot kundalik, xaftalik, oylik tarzda to„planishi, tahlil kilinishi, takdim
etilishi lozimq
4. Savdo qilinayotgan tovarlar bo„yicha yana qanday yordamchi ma`lumotlar kerak bo„ladi
(tovarlarning joriy ulgurji narxi, ta`minotchilar imkoniyati, tulov muddati va hk.)q
5. To„plangan va takdim etilgan axborotdan yana qaysi faoliyatda samarali foydalanish
imkoni mavjudq
Marketingli tadqiqotlar tizimida firma raxbariyatiga ichki buxgalteriya hisoboti va boshqa
ma`lumotlardan tashkari, bozor kon`yunkturasi haqida, xaridorning aynan shu tovarni sotib olishga
nima majbur kilganligini tadqiq qilish, xududlar bo„yicha sotish miqdorini istiqbollash,
reklama
samaradorligini hisoblash kabi marketingli ma`lumotlar xam zarur. Bunday ma`lumotlarni maxsus
marketingli tadqiqotlar orkali olish mumkin. Bu tadqiqotlar doimiy ravishda ma`lumotlarni
loyixalash, yig‟ish, tahlil qilish, e`lon qilish va uziga xos marketingli vaziyatlarda ularni qo„llash
choralarini izlashdan iboratdir.
Firmalar marketingli tadqiqotlar natijasini turli yullar bilan olishlari mumkin. Masalan,
kichik kompaniyalar bu tadqiqotlarni utkazishni universtitet (institut) kafedralari yoki maxsus
firmalarga buyurtma qilishlari mumkin. Yirik kompaniyalar kupchilik xollarda uz strukturalarida
marketingli tadqiqot bulimlariga ega bo„ladilar.
Marketing tashki xabarnoma – axborot tizimi, marketing va tijorat faoliyatiga xos bo„lgan
barcha olinadigan xabarlar, uslubiy ishlanmalar natijalaridan tarkib topadi. Kundalik matbuot
(ro„znoma va maxsus jurnallar), ta`minotchilar va iste`molchilar bilan bo„lgan mulokot natijalari,
reklama e`lonlari va boshqa bevosita xabarnomani olish manbai bo‟lishi mumkin. Ushbu sohaga
oid xabarlar va tahliliy ma`lumotlarga bo„lgan talabning ortib borishi
natijasida ayrim firmalar
xatto shu sohaga ixtisoslashdilar.
Marketing tadqiqoti kuyi tizimi – tartibga solingan va tuplangan ko„rsatkichlarni
amaliyotga tadbik eti shva tayinli marketing xolati xususida tashkilot uchun zaruriy axborotlar,
ishlanmalar yig‟indisini tashkil qiladi. Ushbu kuyi tizim marketing xabarnoma – axboroti kuyi
tizimidan muayyan tashkilot uchun maxsus ishlangan, zaruriy ko„rsatkichlari va natijalari bilan
farklanadi. Kupgina yirik chet el firmalarida marketing tadqiqoti uchun savdo aylanishining 0,1-2
foizi miqdorida mablag sarflanadi. Masalan, mashxur «Prokter end Gembel» kompaniyasi xar yili
mingdan ortik marketing tadqiqotlarini jaxondagi barcha bulinmalari bo„yicha utkazadi. Xaar bir
mahsulot guruhi bo„yicha mutaxassilarning kundalik faoliyatlari xaridorlar talabini o„rganish,
tashkilot sotuv xajmini oshirish, yangi mahsulotni rejalashtirish vash u kabi muammolarni xal etish
bilan bog‟liq.
Ma`lumotlar nixoyatda xilma – xil va ular marketingni boshqarishda aloxida ahamiyatga
ega. Ularni yig‟ish sermashakkat, kupdan – kup mutaxassis va texnik
vositalardan foydalanish
orkali amalga oshirilganligi tufayli, ularni yig‟ish doimo qimmatga tushadi. Lekin kuyilgan
28
maqsadga erishish uchun bu faoliyat juda zarurdir. Bu ma`lumotlarni xaridorlar, vositachilar,
sotuvchilar va raqobatchilar o„rtasida turli so„rovlar, interv‟yular o‟tkazish yo‟li bilan olinadi.
Birlamchi ma`lumotlarni yig‟ishning bir necha usullari mavjud: kuzatish, obzorlar tayyorlash,
eksperiment usullaridir.
Kuzatish usulini kullab tadqiqotchi, xaridorlar va sotuvchilar
atrofida uralashib uni
qiziqtirgan tovarga bo„lgan talabning o„zgarishi haqida ma`lumotlarni yig‟ish mumkin. Xudi shu
yul bilan raqobatchilar tovari to„g‟risida xam ma`lumot yig‟ish mumkin.
Obzorlar tayyorlashda yangi tovarlar tasnifini yaratishda, reklama matnlarini tuzishda,
reklama qilishda ommaviy axborot vositalaridan foydalanilganda, sotishni rag‟batlantirish
tadbirlariga tayyorgarlik kurishda, tovar harakati kanallarini tadqiq qilish va boshqalardan
foydalanish muhimdir. Bu usul kuzatish va eksperiment oraligida turuvchi usuldir.
Eksperiment yordamida tadqiq kilinayotgan narsani qandaydir omillari va ularning
o„zgarishiga bo„lgan ta`sirini aniqlanadi. Bu usulning maqsadi ishchi gipotezalarini inkor etishdir.
Ma`lumotlar yig‟ishni bu usuli savdo xodimlarini tayyorlashning
yaxshi usulini aniqlashda,
baholar darajasini aniqlash kabi marketing muammolarini o„rganishda kullaniladi.
Kerakli axborotni yig‟ish uchun tadqiqotchi ilgaridan ma`lum bo„lgan va ishonchli, yangi
yaratilgan instrumentariyadan foydalanishi lozim. Kuzatish va eksperiment usuli texnik vositalar,
ya`ni magnitafonlar, foto, video va kinokameralaridan foydalanish bilan tasniflanadi. Obzorlar
tayyorlash va ayrim xollarda eksperiment, anketa so„rovlari utkazishni talab qiladi.
Anketa so„rovlari – birlamchi ma`lumotlar yig‟ish instrumentidir. Anketalar respodentlarga
mo‟ljallangan savollarga javoblardan iboratdir. Respodentlar – anketa so„roviga javob
beruvchilardir. Anketa so„rov utkazishda xato va kachiliklarga yul kuymaslik uchun ilgaridan juda
aniq tayyorgarlik kurish zarur. Bunday tayyorgarlik jarayonida kuyidagilarni aniqlab olish lozim :
olinishi kerak bo„lgan axborot;
anketa turi va harakat usuli;
xar bir savolning mazmuni;
xar bir savolning lugatini aks ettirish;
savollar ketma – ketligi va doimiyligi;
anketaning jismoniy tasnifi.
Pochta orkali so„rov – shaxsiy interv‟yuga rozilik bildirmaganlar bilan aloqa qilib
urgatishning birdan – bir imkoniyatidir. Shu bilan bir vaktda savollarni aniq, oddiy va lo„nda tarzda
tuzilishini talab qiladi. Javob kaytish darajasi juda sekin kelib tushadi.
Shaxsiy interv‟yu – so„rov utkazishning eng makbul usullaridan biridir. Chunki interv‟yuer
(interv‟yu utkazuvchi) zarur xollarda anketada kuzda tutilgandan tashkari
kuprok savollar berishi
mumkin va interv‟yuni uz shaxsiy kuzatishlari bilan tuldirishi mumkin. Bu usulning kamchiligi,
uning ancha qimmatga tushishi va maxsus tayyorgarlikdan utgan mutaxassislar bo„lishini talab
qilishidir.
Axborotlarning kelib chiqishi, manbai, belgilanishi, kaysi maqsadga yo„naltirishi,
murakkabligi, ularga ishlov berish darajasiga karab nixoyatda xilma – xil bo„lganligi kabi, ularni
yig‟ib olish, qayta ishlash va tayyorlashda xam xilma-xil usullardan foydalaniladi. Ular, eng avvalo
ijrochi shaxslar tomonidan kul kuchi yordamida, kolaversa uzi yozadigan moslamalar yordamida
yig‟ilishi,
qayta ishlanishi, uzatilishi, tahlil qilinishi, boshqarish uchun umumlashtirilishi va
tayyorlanishi mumkin. Xozirgi kunda marketing bulimlari, guruhlari yoki sof marketing
korxonalarida axborotlarning nixoyatda kup va murakkabligidan maxsus kurilmalar, registratorlar
va boshqa xilma – xil maxsus mashina texnikasidan foydalanilmoqda.
