Suvning tiniqligi, rangi va haroratini kuzatish

Suvning tiniqligini aniqlash standart shaklda ishlab chiqilgan 
Sekki diski yordam ida am alga oshiriladi. Bu disk oq rangda b o ‘- 
ladi. Suvning tiniqligi diskning suv tubida ko'rinish chuqurligiga 
b o g iiq holda aniqlanadi.
Suvning rangini o ‘rganishda standart shkaladan foydalaniladi. 
IJshbu standart shkalada suvnig 21 turi m axsus probirkalarda 
keltirilgan b o ia d i (8.2-rasm ). Rasm da k o ‘rinib turganidek, turli 
rangdagi probirkalar m axsus yashikchaga m ahkam langan. Chap to- 
mondagi 1-11 probirkalardagi suv rangi k o ‘k rangdan yashil rang- 
ga qarab o ‘zgarib boradi. 0 ‘ng tarafda esa 12-21 probirkalardagi 
suv rangi yashildan sekin-asta jigarrang tom on o ‘zgaradi.
N am unaga olingan suvning rangi m a iu m vaqtdan keyin 
o'zgarishi m um kin. Shuning uchun uni ikkiga b o i ib olish kerak. 
Nam unaning birinchi qism i tahlillar uchun ishlatilsa, ikkinchisi esa 
etalon sifatida, y a ’ni nam unaga olingan suv rangidagi o ‘zgarish- 
lam i taqqoslash uchun xizm at qiladi.
Suvning haroratini kuzatish suv sathini o ic h a s h ishlari am alga 
oshiriladigan barcha gidrologik stansiyalar va postlarda olib 
boriladi. B unda o ic h a s h la r quyidagi ikki usulda am alga oshirilishi 
mum k in :
1) suvning haroratini sistem atik ravishda, daryoning quyi 
oqim ida, q irg ‘oqqa yaqin joylashgan doim iy kuzatish joyida 
o ic h a s h ;
2) suv haroratini daryo uzunligi b o ‘yicha b ir nechta nuqtalar- 
da, sinxron tartibda o'lchash.
Suvning haroratini o ic h a s h uchun suv o ic h a s h postlari 
yaqinida, daryo yoki k o 'ln in g
q irg ‘oq qism ida, chuqurligi 
taxm inan 0,3-0,5 m etrdan kam b o im a g a n jo y tanlanadi. Tanlangan 
joyga buloq suvlari yoki ishlab chiqarish chiqindilari oqib 
kelm asligi lozim . O ic h a n a d ig a n joydagi suvning harorati o ‘rga- 
nilayotgan suv havzasidagi suvning o ‘rtacha haroratidan kam farq 
qilishi lozim . B unga epizodik, y a ’ni vaqti-vaqti bilan am alga 
oshiriladigan sinxron o ic h a s h la r natijalarini solishtirish y o i i bilan 
erishiladi. Kengligi 10 m etrdan kam b o ig a n daryo suvining haro­
rati uning o 'rta c h a chuqurligiga teng b o ig a n joyda, sayozliklarda 
esa eng chuqur jo y lard a o ic h a n a d i.
157

Suvning harorati suv term om etri yordam ida 0,1 gradusgacha 
aniqlikda o ic h a n a d i. M ikxoelektroterm om etr suv haroratini 0,8 dan 
1,2 gradus diapazongacha 0,01 
gradus aniqlikda oMchaydi 
(8.1-rasm ). Shuning uchun ushbu term om etrdan suv tez oqadigan 
daryolarda kuz va bahorda suvning harorati nolga yaqin b o ‘lgan 
vaqtlarda foydalaniladi.
Suvning 
haroratini 
yuqori 
turbulentlik 
kuzatiladigan 
daryolarda o ‘lchashda sezuvchanligi nisbatan kichik bo'lgan, 
o 'lch ash diapazoni esa -0,2 dan +16,0 gradusgacha boMgan 
m ikroelektroterm om etrdan foydalaniladi. Bu asbobning o ‘lchov 
qism i uzunligi 12 m etr b o ‘lgan 
3 ta sim li kabel orqali harorat 
qiym atini ko'rsatuvchi qurulm a - datchikka ulanadi. D atchik ikki 
xil qarshilikdagi mis va m agniyli sim lardan iborat b o ‘ladi. Mis 
term osezuvchan elem ent sifatida, m agniy sim esa doim iy qarshiligi 
b o ‘lgani uchun ishlatiladi. A sosiy asbob esa ishga tushiruvchi 
tugm a, reoxod ruchkasi, reoxod shkalasi, kabel ulash uchun jo y va 
naushnikli y og‘och yashikdan iborat. U ning ichki tarafida 
asbobning o ‘lchov qism i joylashtirilgan. 0 ‘lchash vaqtida datchik 
belgilangan chuqurlikka tushirilib, 4-5 m inut ushlab turiladi. 
Shundan so ‘ng reoxod ruchkasini burab, naushniklarda ovoz 
y o ‘qolishini kutib, 
shkaladan hisob olinadi. Suvning harorati 
m axsus tarirovka jadvalidan aniqlanadi.
Suvning haroratini o ‘lchash natijalarini dastlabki 
qayta 
ishlashda quyidagilar bajariladi:
1. H isoblashlam ing aniqligini oshirish uchun instrum ental 
o ‘zgartirishlar kiritilishi lozim;
2. H ar kuni soat 800 va 20°° da am alga oshirilgan oMchovlar 
asosida o ‘rtacha kunlik harorat aniqlanadi;
3. K unlik natijalar asosida esa suv haroratining o 'rta c h a 10 
kunlik va o ‘rtacha oylik qiym atlari hisoblanadi.
Y uqoridagi 
hisoblashlam ing 
natijalari 
m axsus 
KG-1 
daftarchasiga qayd etib boriladi.
G idrologik stansiyalarda suvning haroratini kuzatish natijalari 
har oyda tekshiriladi va ularga q o ‘shim cha tarzda quyidagi ishlar 
bajariladi:
158

1. K om pleks grafikda suvning o ‘rtacha kunlik haroratining 
oylik o ‘zgarishi, y a ’ni xronologik grafigi chiziladi;
2. B archa oylik kuzatish ishlari natijalari tahlil qilinadi;
3. G idrologik yilnom a uchun suvning o 'rta c h a kunlik harorati 
ladvali chiziladi.
Suvning haroratini o ic h a s h natijalari asosida daryoning 
issiqlik oqim i m iqdorini ham hisoblash m um kin. B uning uchun, 
suvning harorati haqidagi m a ’lum otlarga q o ‘shim cha ravishda, suv 
sarfi, suvning solishtirm a issiqlik sig 'im i kabi m a ’lum otlar zarur 
b o ia d i.
D aryolar, k o i la r va suv om borlarining harorat rejim ini o ‘rga- 
nishda ulardagi suv haroratining chuqurlik b o 'y ic h a o ‘zgarishlarini 
ham kuzatish m uhim aham iyatga ega. U m um an olganda, suv 
havzalarining 
harorat 
rejim ini 
o ‘rganish, 
ularda 
m uzlash 
hodisalarini keng m iqyosda tadqiq etish va prognozlashga zam in 
yaratadi.

Download 46,03 Mb.