516
turli buladi: chulli joylar, baland togli joylar
va subtropik joylar bulib, ularning xar
birining uziga xos tomonlari bor.
O‘ta issiq iqlimli joylarning chul zonalariga Markaziy Osiyoning markaziy va
garbiy kisimlari kiradi. Bu joylardagi xavoning maksimal xarorati 45-58
o
sga etadi.
Yer usti qatlamining harorati 70-80°S gacha qiziydi. Yoz oylari o‘ta issiq va quruq.
Namlikning ozligi natijasidan chang juda ko‘p miqdorda, ayniqsa yos gruntli joylarda
hosil bo‘ladi. Asosan bu joylarning ko‘pchilik qismida
qishning qorli kunlarini
hoyatda oz bo‘ladi.
O‘ta issiq iqlimli baland tog‘li joylarga markaziy osiyoning sharqiy hududlari
kiradi. Tog‘li joylardan o‘tishdagi yo‘l dovon (pereval)larning balandligi 2000
metrdan oshiq bo‘lib, dengiz sathidan 4700 metrgacha balandlikgacha yetadi. Bunday
yerlarda havoning atmosfera bosimi kichikligi sababli dvigatellar quvvati juda ko‘p
miqdorda (30-40 foiz) kamayadi va buning natijasida avtomobillarning tortish-tezlik
xususiyati anchaga kamayib, ulardan foydalanishni
ancha qiyinlashtiradi, chunki
balandtog‘li joylardagi yo‘llar ko‘pincha hollarda nihoyatda uzun(10-15km)
ko‘tarilish va tushishlari bilan xarakterlidirlar.
Havo harorati 30°S dan oshgandan so‘ng dvigatellar quvvati anchagacha
kamayadi. Masalan, biz o‘tkazgan ilmiy–tadqiqotlarimiz natijasida kaz-608V
tyagachli paxta xomashyosi tashuvchi avtopoezdi havo temperaturasi +35-36°S
yetganda, uning dvigatelining quvvati 30 foizga qadar kamaydi. Prof. D. P.
Velikanov ko‘rsatgichlariga ko‘ra, o‘ta issiq
iqlimli sharoitda ishlovchi
avtomobillarning sovutish tizimi kuchaytirilgan va yopiq turda bo‘lishi lozim.
Sovutish tizimining yopiq turda bo‘lishi sovituvchi suyuqlikni parlanishi
natijasida yo‘qolishini oldini oladi. Moylash tizimida esa,
moylarni sovituvchi
mahsus radiatori o‘rnatish lozim. Cho‘l zonalarida ishlashga hisoblangan
avtomobillar dvigatellari va barcha moylash uzellari changdan saqlanish konstruktiv
elementga ega bo‘lishlari lozim. Dvigatelning karbyuratori (yonilg‘apparati)ga
so‘riluvchi havo kapot (kabina) tashqarisidan qilib ishlangan bo‘lishi va so‘riluvchi
havoni changdan tozalanib o‘tish uzellari bo‘lishi nazarda tutilishi lozim. Shina,
barcha rezina-texnik buyumlar va polimer materialdan ishlangan qismlar, yengil,
moy, tormoz suyuqligi va boshqa materiallar o‘ta issiq havoga chidamli bo‘lishligi
lozim.
Akumulyator batareyasi va benzin nasosini avtomobilning
eng kam isiydigan
yeriga joylashtirish lozim. Kabina va salonning tom qismini quyosh nuridan issiqlik
o‘tkazmaydigan qilish lozim.
Haydovchilar kabinasi chang o‘tkazmaydigan qilib jihozlanish, ventilyator yoki
kondensionerlari bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Avtomobilning quyosh nuri
tushadigan yuzalarini qattiq isib ketmasligi uchun oq tonli va quyosh radiatsiyasiga
bardosh beruvchi bo‘yoq bilan ishlanishi zarur, o‘tirg‘ichlarni esa g‘iloflash kerak.
