427
6-mavzu: Mamlakat yagona transport tizimini ekspuatatsiyasini
takomillashtirish
Reja
1. Turli transportlar to‘tashgan joylar
2. Transport- ekspeditsion xizmat ko‘rsatishni yaxshilash
3. Xalqaro terminallarda yuk tashish
Tayanch so‘zlar va iboralar: transport ekspeditsion xizmati; yuklarni
komplektlash; terminal; transport bog‘lamalar; terminallarning texnologik
jihozlari.
Turli transportlar to‘tashgan joylarida sodir bo‘ladigan xarajatlar miqdorini,
yuklarning saqlanishi, tara xarajatlari, zahiralar qoldig‘i miqdori va transporga
bevosita taalluqli bo‘lmagan boshqa xarajatlar miqdori transport ekspluatatsiyasi
qanday tashkil qilinishga ko‘p -jihatdan bog‘liqdir. Bunday xarajatlar miqdori
ancha katta bo‘lib, uni kamaytirish uchui transport ishini takomillashtirish,
ijtimoiy pshlab chiqarish samaradorligini oshirish, mamlakat yagona transport
tizimini yanada rivojlantirshl vazifalariga muhim tadbir sifatida qarash ke rak.
Transport bilan bog‘liq xarajatlarni qisqartirish va kelajakda amalga oshirilishi
zarur bo‘lgan tashkilip va texnik tadbirlarga transport-ekspeditsion xizmat ko‘rsa-
tpshni ixpshlash. Kjlarni konteyner va tagliklarda ta shish, oqilona bo‘lmagan
yuk tashishlarnn qisqartirish, turlixil transport ishlarinio‘zaro muvofiqlashtirish,
litsenziyalash mexanizmi bilan har xil mulkdorlarga qarashli iktomobil transporti
pshmim tartibga solish, kira xaqlarini takomillashtirish va boshqalar kiradi.
Transport- ekspeditsion xizmat ko‘rsatishni yaxshilash. Hozirgi kunda
O‘zbekiston avtomobil transporti bilan temir yo‘l transporti bekatlari va amudaryo
suv portlaridan yiliga deyarli 30mln. Tonna yuk tapshb ketiladi yoki olib kelinadi.
Bundai joylardan mingaqaviy avtomobillarda tnshpsh uyushmalariga qarashli
avtomobillar bplap jami 60 fonzga yaqin yuk olib ketiladi yoki tashib keltiriladi.
Bu bilan bog‘liq bo‘lgan yordamchi transport shplarining asosii kismini ko‘p
hollarda yuk oluvchilar yoki yuk jo‘natuvchilar bajaradi. Axborot ishlari,
hujjatlarni rasmiylashtirish, yuk tashishni rejalashtirish, yuklarini komplektlash,
hisoblashlar va boshqa yordamchi ishlar ham ko‘shimcha markazlashtirilgan
tartibda bajarilmaydi. Bunda yuk tashishning yagona transport jarayoni 2—3
mustaqil sismga bo‘linib ketadi. Bunday sharoitda me’yorida ishlab turgan
yagona transport tizimi oldiga yuklarni jo‘natuvchi omboridan yuk oluvchi
omborigacha tashish ishlari yuk jo‘natuvchi va oluv- chining ishtirokisiz yagona
hujjat bilan o‘yicha ama-vya oshirilishi vazifa qilib qo‘yilishi mumkin. Bunday
hol-larda transport jarayoni uzluksiz amalga oshirilishn bilan birga yagona
transport tizimidan foydalanuvchilarga trang-port-ekspeditsion xizmat ko‘rsatish
ishlari markazlash-rilgan usulda bajariladi. Barcha yordamchi ishlardan, ya’nm
yuklarni temir yo‘l bokatlarnga va amudaryo daryo portlarshy avyumobil
428
transportida olib kelish yoki aksincha ularan olib ketish hamda yuklarni
jo‘natuvchi omboridan yuk oluvchi omborigacha eltlb berish itlaridan yuk
egalarini ozod qilinib, bunday ishlarni transport — ekspeditsion xizmat larini
bajaruvchi maxsus tashkilotlar bajaradi.
Hozirda mavjud .maxsus transport — ekspeditsion tashkilotlarning ish
tajribasi ular faoliyagi yuqori daraja-da samaraliekanliginiko‘rsatmoqda.Bunda
ekspeditorlik va yuk ortuvchi ishchilar soni keskin qisqaradi, avtomobil lardan
foydalanishyaxshilanadi,
ayrimhollarda
tashishxarajatlari2—
3martakamayadi,vagollar,avtomobillar,
ortish-tushirish
mashina
va
mexamizmlarining bekatda turib qolish vaqtlari sezilarli darajada qnsqaradi.
Ularni bir transport turidan ikkinchisiga o‘tkazishuchun ras miylashtirish bilan
shug‘ullanadigan xodnmlar sonikamayadi yoki ular umuman kerak bo‘lmay
qoladi, temir yo‘l bekatlari va portlardan olib ketilmagan qoldiqyuk hajmi
kamayadi. Qoraqolpog‘istonRespublikasi, toshkent shaxar va barcha viloyatlar
avtomobil transportida yuk tashishdagi yordamchi ishlarni markazlashtirilgan
usulda bajarishdanolinadigan tejam xar bir tonnayuk uchun o‘rta hisobda 1,0-
1,2 ming so‘mni tashkil qiladi.
Hisoblarga ko‘ra, O‘zbekistoida transportekspeditsion xizmati o‘z ichiga olishi
mumkin bo‘lgan ishlar hajmi 2010 yilda taxminai 50 mln. Tonna bo‘lib,
shundan temir yo‘l bekatiga keltirilganva bekatdan olibketilgan yuklar 40 mln.
Tonnani tashkil etishi mumkin.
Transport-ekspeditsion
xizmati
toshkent
shahar,
viloyatlar
va
qoraqalpog‘iston Respublikasi avtomobil trans-porti uyushmalari tizimida yoki
temir yo‘l transporti tizimida tashkil qilinishi mumkin. Hozir bu tizimlarda
transport-ekspeditsion xizmatini tashkil qilish tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda.
Transport ekspeditsion xizmatiningbu ikki yo‘nalishidagi rivojlanishini taqqoslash
ularning har biri o‘z afzalliklariga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Transport ekspeditsion xizmatini temir yo‘l tizimida tashkil qilish yuk ortish
va yuk tushirish mexanizmlari va ombor xo‘jaligidan to‘la foydalanish imkonini
beradi, vagonlar turib qolishini kamaytiradi, bekatlarda avtomobillarga yuk
ortshp ishlaridan ishchilarni batamom ozod qiladn va malakali ishchi kadrlarga
tayangan xolda transport-ekspeditsiya ishlarini tezroq yo‘lga qo‘nilishiga olib
keladn. Bunday hollarda avtomobilda yuk tashish ishlari yuqorida keltirilgan
uyushmalar avtomobil transporti saroylari tomonidan oldindan tuzilgan shartnoma
asosida bajarmagan.
Bunday tizim yuklarni etkazib beruvchi omboridan yuk oluvchiiipg omboriga
bevosita etkazib berishni ta’minlaydi. Toshkent temir yo‘li tovar bekati, mana
shu tizim asosida ishlaydi. Lekin bu tizim yuklarni bevosita avtomo bilda tashib
daryo portlariga, aeroportlarga xizmat qilish uchun avtomobil transportida
parallel tashkilot tashkil qilishni taqazo etadi.
429
Transport-ekspeditsion xizmatini avtomobil transporti tizimida tashkil qilish
yuklarni avtomobillardan temir yo‘l vagoiiga ortishda va aksincha temir y o‘l
vagonidan avtomobillarga ortishda hujjatlarni qayta rasmiylashtirishni talab
qiladiki, buning uchun parallel shtatlar saqlashga to‘g‘ri keladi. Bunda mijozlar
va transport saroylari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa birmuncha murakkablashadi. Lekin
transport ekspeditsion xizmati shunday tashkil etalganda yuklarni bevosita
avtomobillarda suv va havo transportiportlaridan tashish ham mumkin bo‘ladi.
Tranport—ekspeditsion xizmatini rivojlantirishning maqsadga muvofiq,
yo‘nalishini ilgari tashkilqilingan transport-eksleditsion tashkilotlari tajribasini
hisobga olgan holda hal qilish zarur. Transport -ekspeditsion xizmatining u yoki
bu turi kelajakda keng tarqalishi va mamlakat yagona transport tizimining
transport turlarini bir-biriga bog‘lab turuvchi ajralmas qismibo‘lib qolishikerak.
Tajribalar
shuni
ko‘rsatadiki,
yuk
tashib
keltirisholib
ketishdagahammaishlar transport-ekspeditsionxizmatbilan to‘la ta’minetilganda
biryildaiqtisodiyotdagi
transport
xarajatlarinitaxminan
2mlrd.
So‘mga
kamaytirishimkoniniberadi. Shuni qayd qilish zarurki, xarajatlarni bunday
kamaytirishga qo‘shimcha investitsionmablag‘ sarflamay,faqat tashkiliytadbirlar
o‘tkazish yo‘li bilan erishiladi.
Passajirlarga kompelks transport ekspeditsion xizmati ko‘rsatish ko‘p hollarda
transrortdan foydalanuvchilarga chipta sotib olish, qo‘l yuklari va bagajlarni
keltirib berish, transportning bir turidan ikkinchisig ao‘tish uchun bir qancha
qulayliklar yaratadi.
Mamlakatimizda aholiga transport ekspeditsion xizmati ko‘rsatish bilan
transport kompaniya va uyushmalarning iassajirlar xizmati bo‘limi, turistik
ekspeditsion byurolari, passajir transportlariga ilgaridanchipta sotish agentliklari,
aholiga transport ekspeditsion xizmati ko‘rsatish maxsus korxonalari, xorijiy
turistlar uchun respub-lika aksionerlik jamiyati — "inturist" va boshqa tashkilotlar
shug‘ullanadi.
Transport-ekspeditsion xizmatini tashkil qilishbarcha turdagi transportlarda
ham passajtrlar va ularyuklari hamda bagajlarini tashish ishlari bir xil, chiita
hujjatlari iloji boricha yagona bo‘lnshi taqazo etiladi. Bu narsa bir necha passajir
transporti turlaridan foydalanganlikda passajirlarga qulayliklar yaratadi. Shuni bir
bor takrorlash zarurki, passajirlarga qulayliklar yaratishdachiptalarni birnecha( 1 5 )
kun ilgari sotish passajirlar bagajlarini keltirib berish va bir transport turidan
ikkinchisiga o‘tishda ularga zarur xizmat ko‘rsatish juda katta ahamiyatga egadir.
Passajirlarga transport ekspeditsion xizmati kompleks tashkil qilinganda ularga
qo‘shimcha xizmatlar ham ko‘rsatish mumkin. Masalan, aholiga turistik
xizmatlar ko‘rsatish (sayohat qilishni tashkil
lnsh, mehmonxonalarga
joylashtirish, teatr va muzeylarga chipta sotish va hokazo).
| 