324
32-mavzu: Oldingi boshqariluvchi ko‘prik
Reja:
3.Yetaklovchi bo‘lmagan oldingi ko‘prik
Asosiy uzatma dvigateldan etakchi gildiraklarga uzatiladigan burovchi
momentni miqdorini oshirib ba’zi hollarda io‘nalishini 900 burchakka burib berish
uchun hizmat qiladi.
Zamonaviy avtomobillarda hajmi va og‘irligi nisbatan kichik, quvvati
esa katta bo‘lgan tezyurar dvigatellar ishlatilmoqda. Biroq shunga qaramai bu
dvigatellar vallarida hosil bo‘ladigan burovchi moment ( agar bu momentni
o‘zgartirmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri avtomobilning etakchi g‘ildiraklariga uzatilsa)
avtomobilning hattoki tekis io‘lda ham yura olishiga etarli emas. Avtomobilning
harakatlanishi uchun uning etakchi g‘ildiraklaridagi burovchi momentni oshirish
qisman uzatmalar qutisi erdamida bajarilishini aitib o‘tdik. Lekin, avtomobil' ish
mobainida ko‘p vaqt nisbatan katta tezlik bilan to‘g‘ri uzatmada harakatlanadi.
Demak, to‘g‘ri uzatmada dvigatel' validagi burovchi moment o‘zgarmagan holda,
ya’ni avtomobilning yura olishiga etarli bo‘lmaganda etakchi g‘ildiraklarga
uzatilgan bo‘lar edi. Shu sababli etakchi gildiraklardagi
burovchi momentni
hamma vaqt zarur miqdorga oshirish uchun avtomobilning transmissiyasiga asosiy
uzatma kiritiladi. Asosiy uzatmaning yana bir vazifasi kardan validagi burovchi
momentni yarim o‘qlarga 900 burchak ostida uzatishdir. Burovchi momentni
to‘g‘ri burchak ostida yarim taqsimlash asosiy uzatmani tashkil etuvchi
konussimon shesternyalar erdamida amalga oshiriladi. Bu shesternyalarning
etakchisi kichik diametri, etaklanuvchisi esa katta diametrli qilib yasalgani uchun
yarim o‘qlarning ailanishi (uzatish soni i ga karab)
kardan valning ailanishiga
qaraganda kam. Yarim o‘qlarning va u bilan bog‘liq bo‘lgan etakchi
g‘ildiraklarning ailanishi kardan val ailanishiga nisbatan qancha kam bo‘lsa,
ulardagi burovchi moment shuncha ko‘p bo‘ladi. Etakchi g‘ildiraklardagi burovchi
momentning ko‘paiyshi asosiy uzatmaning uzatish soniga bog‘lik bo‘lib, u yuk
avtomobillarida 6,5…9,0; engil avtomobillarda esa 3,5…5,5.
Asosiy uzatmalar shesternyalarning soniga qarab yakka eki qo‘shaloq
bo‘ladi. Yakka uzatma bir juft konussimon shesternyadan, qo‘shaloq uzatma esa
bir juft konussimon va bir juft cilindrik shesternyalardan iborat. Yakka uzatmalar
o‘z navbatida konussimon shesternyali,
gipoid shesternyali, cilindrik shesternyali
eki chervyakli bo‘lishi mumkin. Qo‘shaloq uzatmalar esa o‘z navbatida ko‘prik
o‘rtasida yahlit joilashgan uzatma va ikki kismga ajralgan uzatmaga bo‘linadi.
Yakka uzatmalar ko‘pincha engil va o‘rta yuk avtomobillarida
qo‘llanilib, bunday uzatmada etakchi kichik shesternya kardan valga ulanadi,
etaklanuvchi katta shesternya esa differencial orqali yarim o‘qlar bilan bog‘lanadi.
Hozirgi vaqtda asosan gipoid shesternyali yakka uzatmalar ishlatilmoqda, chunki
Ko‘priklarning vazifasi va turlari.
2.Bo‘linadigan va bo‘linmaydigan oldingi boshqariluvchi ko‘priklarning
tuzilishi
325
bundai uzatma konussimon shesternyali uzatmalarga
qaraganda bir qator
afzalliklarga ega: etakchi va etaklanuvchi shesternyalarning o‘qlari uzaro
kesishmai, bir-biriga nisbatan ma’lum masofaga ( fe ) siljitilgan.
Differencial.Differencial asosan ikki vazifani bajaradi:
1.
G‘ildiraklarning har hil tezlik bilan ailanishini ta’miynlaidi (ma’lum
bir sharoitlarda);
2.
Burovchi momentni g‘ildirakdarga teng ikkiga bo‘lib uzatadi.
Ma’lumki, avtomobil' burilaetganda bir hil vaqt ichida ularning tashqi
g‘ildiraklari ichki g‘ildiraklariga nisbatan ko‘prok io‘l bosadi. Demak, bu holda
tashqi g‘ildiraklar ichki g‘ildiraklarga qaraganda tez ailanadi. G‘ildiraklarning bu
kabi har hil tezlikda ailanishi avtomobillar (to‘g‘ri io‘nalishda) notekis io‘llardan
harakatlanganda, shuningdek, g‘ildiraklar har hil diametrga (shinalarning eiylishi
eki havo bosimi turlicha bo‘lganda) ega bo‘lganida ham ro‘i beradi.
Etakchi
g‘ildiraklarni har hil tezlikda harakatlanishini ta’minlash uchun ularni bitta valga
o‘rnatmasdan, har biri mustaqil harkatlanadigan va yarim o‘q deb ataluvchi airim-
airim vallarga o‘rnatiladi. Shundai qilib, avtomobil' burilaetganda ma’lum
ailanishlar
chastotasiga
ega
bo‘lgan
asosiy
uzatmadagi
etaklanuvchi
shesternyaning harakati g‘ildiraklarga har hil ailanishlar chastotasi bilan uzatilishi
kerak. Avtomobillarda bundai vazifani differencial bajaradi.
Avtomobillarda asosan shesternyali va kulachokli differenciallar
ishlatiladi. Shesternyali differencial tuzilishi bo‘iycha birmuncha oddiy.
Sirpanchik io‘lda harakatlanaetgan g‘ildirak engil (qarshiliksiz) o‘z
o‘rnida ailanishi sababli, quruqlikdagi g‘ildirakka kerakli burovchi momentni
uzatmaidi. Chunki differencialdagi satellitlarga yarim o‘q shesternyalaridan
(g‘ildiraklardan) tushadigan yuk teng taqsimlanmaganligi ularni o‘z o‘qi
atrofida
engil ailantiradi. Natijada burovchi moment sirpanchik io‘ldagi g‘ildirakni
differencial qutisiga nisbatan ikki marta tez ailantirishga sarflanadi. Avtomobil esa
o‘rnida harakatsiz qolaveradi. Bundai kamchilikni qisman io‘qotish uchun airim
og‘ir io‘l sharoitlarida ishlashga mo‘ljallangan avtomobillarda kulachokli
differenciallardan foidalaniladi.
Yarim o‘qlar. Yarim o‘qlar differencialdan burovchi momentni
etakchi g‘ildiraklarga uzatadi. Avtomobillarda qo‘llaniladigan yarim o‘qlarining
asosiy turlari quiyda keltirilgan. Yarim o‘qlarning tashqi uchlari g‘ildirak
gupchagiga flanec, shponka eki shlic erdamida ulanadi. Ichki uchi esa ko‘pchilik
avtomobillarda yarim o‘q shesternyasi bilan shlic erdamida biriktiriladi.
Avtomobil' harakatlanganda yarim o‘qlarga burovchi momentdan
tashqari eguvchi momentlar ham ta’sir etadi. Eguvchi momentlar avtomobilning
etakchi g‘ildiraklariga ta’sir etadigan quiydagi kuchlardan vujudga keladi:
radial
kuch – (avtomobilning og‘irligidan tashkil topgan reakciya kuchi), tortuvchi kuch
– R; endan ta’sir qiluvchi kuch – (avtomobil' burilishida hosil bo‘ladigan kuch).
Yarim o‘qlarni, ularni orqa ko‘prikda o‘rnatilish usuliga qarab,
eguvchi momentlardan to‘la eki qisman yuksizlantirish mumkin. Avtomobillarda
ishlatiladigani uch hil, ya’ni eguvchi momentlardan yarim yuksizlantirilgan,
qismga yuksizlantirilgan va to‘la yuksizlantirilgan bo‘ladi.
326
Yarim yuksizlantirilgan yarim o‘qning tashqi uchi bevosita ketingi
ko‘prik karteridagi podshipnikka o‘rnatilib, unga barcha kuchlar R,P va S dan hosil
bo‘ladigan eguvchi momentlar ta’sir etadi. Bundai yarim o‘qlar engil va kam yuk
ko‘taradigan (UAZ-452) avtomobillarda qo‘llaniladi.
Qismga
yuksizlantirilganda, yarim o‘qning tashqi uchi g‘ildirak
gupchagiga mahkamlanib
gupchakning o‘zi yarim o‘q kojuhining ichki io‘nigidagi podshipnikka o‘rnatiladi.
Bunda eguvchi momentning ko‘p qismi podshipnik orqali kojuhga uzatilib, oz
qismi yarim o‘qqa ta’sir etadi. Bu tipdagi yarim o‘qlar M-20, «Pobeda»
avtomobilida qo‘llanilgan.
To‘la yuksizlantirilgan yarim o‘qlarda etakchi g‘ildirakning gupchagi ikkita
podshipnikda yarim o‘q kojuhiga o‘tkaziladi. Bunda R,P va S kuchlaridan hosil
bo‘lgan eguvchi momentlar yarim o‘qqa ta’sir etmasdan, tug‘ridan-tug‘ri yarim o‘q
kojuhiga uzatiladi. Bundai yarim o‘qlar o‘rta va katta yuk avtomobillarida
qo‘llaniladi.
