328
yo‘nalishda harakatlanayotgan kuzov (rama) tebranishini so‘ndiradi.
Osmaning yo‘naltiruvchi qismi nafaqat ko‘ndalang, bo‘ylama, yondan tasir
etayotgan kuchlarni uzatadi, balki g‘ildirakning kuzov (rama)ga nisbatan harakatini
ham belgilaydi. Yo‘naltiruvchi qismining turiga
qarab osmalar mustaqil va
nomustaqil turlariga bulinadi (59-rasm).
59-rasm.
Avtomobil osmalari.
Mustaqil osmalarda chap yoki o‘ng g‘ildiraklar bir-biri bilan bog‘lanmagan
bo‘lib, chap (yoki o‘ng) g‘ildirakka yo‘l notekisligidan tasir etgan turtki o‘ng (yoki
chap) g‘ildirakka uzatilmaydi. Bunga zamonaviy avtomobillar MATIZ, SPARK,
TIKO, NEKSIYAlarning old osmalari misol bo‘la oladi.Nomustaqil osmalarda esa
chap va o‘ng g‘ildiraklar bir biri bilan bog‘langan bo‘lib, chap (yoki o‘ng)
g‘ildirakka yo‘l notikisligidan tasir etgan turtkilar o‘ng (yoki chap) g‘ildirakka
uzatiladi. Yengil avtomobillardan MATIZ, TIKO, DAMAS, NEKSIYA
avtomobillarining orqa osmalari, yuk avtomobili va avtobuslarning oldingi va orqa
osmalari misol bo‘la oladi.
G‘ildiraklarning yo‘lga nisbatan harakatlanishi uning kinemati- kasini
belgilaydi. Osma kinematikasi uni kuzov (rama)ni avtomobilning bo‘ylama o‘qiga
nisbatan tebranishini taminlaydi va transport vositasining yurish ravonligi,
boshqaruvchanligi, turg‘unligi kabi ekspluatatsion xususiyatlariga faol tasir etadi.
Osmalarning elastik qismi yo‘l notekisliklaridan
uzatilayotgan turtkilarni
kamaytirib avtomobilning yurish ravonligini yaxshilaydi. Elastik qismning prujina,
ressori, torsion, pnevmoballon va h.k. turlari mavjud.
Prujinalar yumalok ko‘ndalang kesimli po‘lat simdan silindirik va
bochkasimon qilib yasalishi mumkin. U faqat tik yo‘nalishdagi kuchlarni qabul
qilishga mo‘ljallangan, shuning uchun ham u yo‘naltiruvchi qism
bilan
mahkamlanadi.
Torsionlar ham elastik qismning turi bo‘lib, u metall sterjendan iborat.
Sterjen bir butun yoki birlashtirilgan bir xil ko‘ndalang kesimli, burilishiga
ishlovchi plastinalardan iborat. Torsionning bir uchi kuzovga,
ikkinchisi osma
richaglariga mahkamlanadi. Natijada g‘ildirak va kuzovning elastik bog‘lanishi
torsionning buralishidan hosil bo‘ladi.
Ressoralar osmaning elastik qismi sifatida eng ko‘p tarqalgan. U har xil
uzunlikka va egrilikka ega listlarning bulishi, ressora yig‘ilganda listlarning bir-
biriga jips yaqinlashishiga va asosiy listning kamroq yuklanishiga olib keladi,
hamda listlarni ham ushlab turadi. Zanglamasligi uchun va listlar orasidagi
a) nomustaqil osma.
b)
mustaqil osma
329
ishqalanishni kamaytirish maqsadida grafit so‘riladi. Yengil avtomobillarda esa
listlar o‘rtasida nometall qistirmalar qo‘yiladi. Ressora asosiy listning uchlari
ramaga sharnirli mahkamlanadi, natijada harakat davrida uning uzunligi o‘zgarish
imkoniyatiga ega. Og‘ir yuk ko‘taradigan avtomobillarda ressoraga qo‘shimcha
ressora osti ressorasi ham mahkamlanadi. Uning o‘rnatilish sababi, ressora
bikrligini yuk o‘zgarishiga mos o‘zgartirish, natijasida avtomobilning yurish
ravonligini yaxshilashdir. Ressora mustaqil emas, osmalarda
ishlatiladi va bir
vaqtda elastik ham yo‘naltiruvchi qismlar vazifasini bajargani, uning afzalligi
hisoblanadi.
Hozirgi zamon yuk avtomobillari va avtobus osmalarida siqilgan havo
hisobiga elastik bo‘lgan ballonlar ishlatiladi. Bu turdagi elastik qismda havo
bosimini o‘zgartirish hisobiga uning bikrligini orttirish-kamaytirish imkoniyati
borligi uning afzalligidir. Balonlar ikki yoki uch seksiyali bo‘lib,
uning har bir
bo‘linmasi bo‘luvchi halqa bilan ajratilgan. Balon bo‘linmalari ikki qavatli rezina
korddan iboratdir. Bundan tashqari, balonni maxkamlash uchun siquvchi xalqa bor.
Balonlardagi bosim 0,3- 0,5MPa bo‘lib 2-3 tonna yuk ko‘tarishi mumkin.
Balonlarning kam- chiligi, faqat tik yo‘nalishdagi yukni qabul qila olgani uchun
chidamliligi kamdir.
Rezina elastik qismlar ham mavjud bo‘lib, ular osmalarda qo‘shimcha
elastik qism sifatida g‘ildiraklarning yuqori va pastga harakatini chegaralovchi
bufer sifatida qo‘llaniladi.
Osmalarning elastikligi avtomobil kuzovining ko‘ndalang tekisligida
og‘ishiga olib keladi. Natijada kuzov ko‘ndalang tekislikda tebranadi,
bu esa
yo‘lovchiga noqulaylikni sodir etadi.
Stabilizator
avtomobilning
ko‘ndalang
tekislikdagi
turg‘unligini
yaxshilaydi.
Stabilizatorlar yengil avtomobillarning mustaqil old osmalariga o‘rnatiladi,
lekin zaruriyat bo‘lsa, orqa osmalarda ham qo‘llaniladi. Stabilizator P-simon
shaklda bo‘lib, yumaloq elastik po‘lat sterjendan yasaladi. Sterjenning o‘rtasida
rezina tayanch yordamida kuzovga mahkamlanadi. Sterjen uchlari ikkita ustun
bilan rezina yostiqchalar yordamida osma richaglariga sharnirli mahkamlanadi.
Lekin ba’zi konstruksiyalarda sterjen richagga to‘ppa-to‘g‘ri mahkamlanishi ham
mumkin.
Orqa osmaning tuzilishi va ishlashi. «Neksiya» avtomobilining orqa osmasi
(60-rasm) mustaqil emasdir. Osma ikkita bo‘ylama joylashgan richagdan iborat
bo‘lib, kuzovga maxkamlangan, hamda bir- biri bilan ko‘ndalang to‘sin bilan
biriktirilgan, bundan tashqari ikkita bochkasimon prujina va amortizator ham bor.
«Neksiya» avtomobilining orqa osmasi (60-rasm) mustaqil emasdir. Osma
ikkita bo‘ylama joylashgan richagdan iborat bo‘lib, kuzovga maxkamlangan,
hamda bir-biri bilan ko‘ndalang to‘sin bilan biriktirilgan, bundan tashqari ikkita
bochkasimon prujina va amortizator ham bor.
Amortizator va prujinalar ayri joylashgan. Osmaning ko‘ndalang to‘sini
sharnir yordamida kuzov kronshteyniga mahkamlangan. Osma richaglariga
avtomobilning ko‘ndalang turgunligini ta’minlash stabili- zatori mahkamlangan.
Orqa g‘ildirak osmalari ham mustaqil emas, ressorali bo‘lib, so‘ndiruvchi
330
qismi ikki tomonlama ishlaydigan teleskopik amortiza- torlardir. Yuk
avtomobilyining orqa g‘ildiraklariga to‘g‘ri kelgan yuklamaning o‘zgarishini
hisobga olib asosiy ressoraga qo‘shimcha ressora biriktirilgan.
Osmada
elastik qismning mavjudligi, kuzovni tik yo‘nalishda tebratadi.
Tebranishning me’yoriy chegarasidan katta chastota va amplitudasi yuk va
yo‘lovchiga salbiy ta’sir etadi. Demak, kuzov tebranishini me’yorlash muammosi
paydo bo‘ladi.
Osmaning uchinchi asosiy qismi, kuzov tebranishini so‘ndirgich -
amortizatordir.
Amortizatorlar ikki turli, richagli va teleskopik bo‘ladi. Teleskopik
amortizatorlar o‘z navbatida bir tomonlama va ikki tomonlama ishlaydi- ganlarga
ajraladi. Richagli amortizatorlar zamonaviy avtomobillarda ishlatilmaydi.
Ikki tomonlama ishlaydigan amortizator
nafaqat kuzov yuqoriga
harakatlanganda, balki pastga tushayotganda ham uning tebranishini so‘ndiradi.
Natijada avtomobilning yurish ravonligi yanada yaxshilanadi.
Amortizator uchta bo‘lakdan, silindr va silindr tagi, shtok va porshen
hamda yo‘naltiruvchi vtulkalardan iborat (61-rasm).
Porshenda doira bo‘yicha ikki qator joylangan teshikchalar bo‘lib, yuqori
qator teshikchalar tepasidan o‘tkazuvchi klapan va uning kuchsiz prujinasi bilan
berkilib turadi. Pastki qator teshikchalar esa kuchli prujinali qaytish klapani bilan
berkitilgan. Silindr tagida esa siqish va o‘tkazuvchi klapanlar joylashgan. Ikkinchi
o‘tkazuvchi klapan ham kuchsiz prujina bilan teshiklarni berkitib turadi.
