MAGNIY VA TITAN QOTISHMALARI

Magniy asosan, engil qotishmalari ishlab chiqarishda; metallurgiyada ba’zi metall va qotishmalarni oksidsizlantirish va oltingugurtdan tozalashda, qiyin tiklanuvchan metallar (masalan, titan) xosil qilishda; Magniy kukunining oksidlagichlar bilan aralashmalari yorituvchi va yondiruvchi raketalar, snaryadlar tayyorlashda, kino va fototexnikada yoritish texnikasida; Magniy birikmalari qurilish materiallari (sement, ksi­lolit, fibrolit va boshqa) ishlab chiqarish da ishlatiladi.

Termik ishlashda intermetall birikmalar — CuAl2, Mg2Sl, Al3Mg2 va boshqa fazalar erib, toblashda o’ta to’yingan eritma hosil qiladi, buning hisobiga qotishmaning puxtaligi va z.arbga chidamliligi ortadi.

O’ta to’yingan va turg’un bo’lmagan qattiq eritmada vaqt o’tishi bilan o’zgarishlar sodir bo’ladi, natijada SiA12 birikmalar ajralishi tufayli qotishmada faqat muvozanat konsentrasiyadagisi qoladi. Bu prosess eskirish (chiniqish) deb ataladi.

Bu prosess uy temperaturasida borsa, tabiiy eskirish deb, agar yuqoriroq temperaturada olib borilsa, sun’iy eskirtirish deb ataladi.

Odatda, quyma qotishmalarda eskirish prosessi uy temperaturasida sekin borganligidan ular 150—180°S temperaturada 10—20. soat davomida tutib turish yo’li bilan eskirtiriladi.8- jadval

Ko’pgina hollarda toblash natijasida erishilgan xossalar etarli bo’lsa, qotishma eskirtirilmaydi. Agar qotishma toblanganda uning puxtaligi etarli bo’lmasa, bu qotishma eskirtiriladi, natijada puxtaligi ortib, plastikligi bir oz pasayadi.
BOB. II. ASBOB USKUNALAR, MASHINA, MEXANIZM, STANOKLAR VA MOSLAMALAR HAMDA ULARNI ISHLATILISHI
2.1. METALLARGA ISHLOV BERISHDA ISHLATILADIGAN O’LCHASH, REJALASH VA QAYD ETISH ASBOBLARI XAQIDA
Shtangensirkul (2-rasm) universal o’lchov asbobi bo’lib, uning yordamida chiziqli o’lchamlarni, tashqi va ichki o’lchamlarni, chuqurliklarni o’lchash, tayyor detal va buyumlarning o’lchamlarini tekshirish, shuningdek, rejalash ishlari bajari-ladi. Shuning uchun undan masshtabli lineyka, kronsirkul, nu­tromer, chuqurlikni o’lchaydigan asbob (shtaigen-glubinomer), sirkul, shtangenreysmus sifatida foydalanish mumkin. Asbobsozlik zavodlarida 100, 125, 150, 200, 300, 400, 500, 600, 800, 1000, 1500 va 2000 mm gacha bo’lgan o’lchamlarni o’lchash imkonni beradigan, aniqlik darajasi 0,1; 0,05; 0,02 mm gacha bo’lgan shtangensirkullar ishlab chiqariladi. O’quv ustaxonalarida 300 mm gacha o’lchash imkonini beradigan shtangensirkullar ishlatiladi.

Aniqlik darajasi, 0,1 mm bo’lgan shtangensirkul (2-rasm, a) millimetr masshtabli shtanga 8, qo’zg’almas jag’ 2, 3, qo’zg’aluvchi jag’ 1, 4, noniusli ramka 6, qotiruvchi vint 5, nonius 9 va sterjens 7 day iborat. Nonius shkalasining uzunligi 9 mm bo’lib, u 10 ta teng bo’lakka bo’lingan. Demak, noniusning har bir bo’limi 9 mm : 10-0,9 mm ga teng. Noniusning noli shtanganing noli bila mos kelsa, uning o’ninchi chizig’idan tashqari hech bir chizig’i shtanga chizig’i bilan mos kelmaydi (bir to’g’ri chiziqda yotmaydi). Bunda noniusning o’ninchi chizig’i shtanganing to’qqizinchi chizig’iga mos keldi.

Shunday qilib, noniusning bir chizig’i shtanganing bir chizig’iga 0,1 mm etmaydi, noniusning ikki chizig’i shtanganing ikki chizig’iga 0,2 mm, uch chizig’i 0,3 mm va xokazo etmaydi. SHS-markali shtangensirkul tuzilishi quyidagi 2-rasmda tasvirlangan. Noniusning nol chizig’i shtanganing nol chizig’idan o’tib, birinchi chizig’iga etmagan bo’lsin. Noniusning oltinchi chizig’i shtanga chizig’iga mos kelsin. Bu holda hisob 0,6 mm bo’ladi. Ikkinchi o’lchashda noniusning noli shtanganing 25-chizig’idan o’tgan. Demak, butun son 25 mm. Noniusning 6- chizig’i shtanga­ning ixtiyoriy bir chizig’iga mos kelgan. Kasr son 0,6 mm. Bu holda shtangensirkulning ko’rsatishi 25,6 mm. Aniqlik darajasi, 0,05 yoki 0,02 mm gacha bo’lgan shtangensir­kul 3-rasmda ko’rsatilgan.

Shtangensirkuldan ichki va tashqi diametrlarni o’lchashda foydalaniladi. Shtangensirkul yordamida 0,05— Yu,02 mm aniqlikkacha o’lchanadi. Ulchashda qo’zg’aluvchan ramka harakatlanadi, o’lchash tugagach ramkani mahkamlovchi vint burab mahkamlanadi. Uning tuzilishi 4 -rasmda ko’rsatilgan.

Mikrometr - skobasiga uning aniqlik darajasi, o’lchash chegarasi va asbobsozlik zavodining muhri tushirilgan bo’ladi. Mikrometr skoba 1, uning bir tomoniga qo’zg’almas qilib o’rnatilgan tovon 2, ikkinchi tomoniga o’rnatilgan vtulka ste­bel 5 dan iborat.

Vtulkaga mikrometrik vint-shpindel 3 kiritiladi. Vtulkastebelning tashqi tomoniga millimetrli va yarim millimetrli masshtab shkalali chizilgan. Vtulkaga gil­za-baraban 6 kiyidirilib, uning aylanasi bo’ylab 50 bo’limli nonius darajalangan. Mikrometrik vint qalpoqcha yorda­mida barabanga qotirilib, uning uchiga treshchotka 7 o’rnatiladi. Natijada mikrometrik vint vtulka ichida baraban uning tashqarisida birgalikda buraladi 5 – rasm.

2.2 REJALASHDA ISHLATILADIGAN MURAKKAB UNEVIRSAL ASBOB USKUNALAR TUZILISHI VA ISHLATILISHI
Universal burchak o’lchagich (uglomer). Turli xil burchaklarni o’lchash va rejalashda slesarlik go’niyalari va transportir bilan bir qatorda universal burchak o’lchagichlar ham ishlati­ladi. Universal burchak o’lchagichlar UN tipidagi (6- rasm), tashqi va ichki burchaklarni o’lchaydigan va UN tipidagi (7-rasm), tashqi burchaklarni o’lchaydigan turlarga bo’linadi. UM tipidagi burchak o’lchagich 2 gacha aniqlikda o’lchash imkonini beradigan n bo’lgan tashqi burchaklarni o’lchash mumkin.

Unda yarim doiraviy asos bor, unga lineyka 4, sektor 3 bilan 2 o’q atrofida aylanadigan qo’zg’aluvchi lineyka 10 birlashtirilgan. Qo’zg’aluvchi lineyka 10 ni biror burchakka aniq o’rna tish uchun gayka 7 mikrometrik vint bo’ylab buraladi. Qo’zg’aluvchi lineyka aniq burchakka o’rnatilgandan so’ng stopor 9 bilan sektor 3 asos 5 ga kotirib qo’yiladi. Sek tor 3 ga nonius 8 o’rna tilgan. Nonius shkalasini xosil qilish uchun 29° ga teng burchak olib, uni 30 bo’lakka bo’linadi (7-rasm, b). U holda har ikki qo’shni shtrix orasidagi burchak 60X29:30 = 58' ga teng bo’lib, G dan 2 kichik bo’ladi. Burchak o’lchagich yordamida o’lcham olishda uning nol xolati tekshirib olinadi.

Rejalash plitasi

Metall plastinalarini to’g’rilashda payvandlash moslama giralari ishlatiladi. (10- rasm)

Payvandlash ishlarini amalga oshirshda har xil chizg’ichlardan foydalaniladi. (11-rasm)

Payvandlash jarayonida rejalash ishlarini amalga oshirishda rejalash bolg’alaridan foydalaniladi. (12-rasm)

Shuningdek kvadrat va muxrali qilib, 97-50 navli po’latlardan tayyorlangan chilangarlik bolg’alari ham payvandlash jarayonida ishlatiladi. (13-rasm)

Payvandlash ishlarini bajarishda bir necha o’quv payvandlash transfarmatrlari, tok o’zgartirgichlar, to’g’rilagichlar, payvanlash simlari, uchliklar, payvanlangan tutashtirgichlar, turli xildagi elektrod tutqichlar, buyumlarga tok keltirish qisqich – strubsinalari hamda materiallardan kam uglerodli po’latdan yasalgan. 250x150x10 mm o’lchamli plastinalar va 3-5 mm diametrli e-42 yoki e-46 elektrodlar kerak bo’ladi. shuningdek payvandalash ishlarini bajarishda brezent kurtkalar, shimlar, bosh kiyimlari va oddiy oinalari, zubilolar, bolg’alar, po’lat cho’tka, to’siq shchitlar hamda niqoblar kerak bo’ladi.

Gaz alangasida payvandlashda asetilin generatorlari va himoya zatvorlari, kalsiy, karbit – kislorodli va asetilinli ballonlar, reduktor, gorelka, jez ignalar, suv quyilgan idishlar, ximoya ko’zoynaklari, bolg’a, zubilo, po’lat cho’tka, hamda kam uglerodli po’latdan ishlangan 250x150 yoki 6 mm o’lchamli plastinalardan foyladanish mumkin.

Shaberlangan yuzaning juda silliq chiqishini ta’minlash uchun cho`yonlarni quruq holda, mis va po’latlarni esa sovunning quyuq eritmasiga shaberni botirib shaberlash kerak. Shaberlar eski egovlardan yoki U10A va U12A markali uglerodli asbobsozlik po’latlaridan har xil shaklda tayyorlanadi.

Sandon

Bunday sandon katta, chorqirra, tepa qismi keng bo’lib, aksariyat yo’g’on yog’och kundaga, g’o’laga o’rnatiladi. Unda po’lat yoki temirning kattaroq bo’laklari qo’yib bolg’alanadi, ustida ketmon, bel, omoch tishi (poza), tesha, bolta, o’roq pichoq kabi asboblar yasaladi.

Sandonning zargarlik, soatsozlik, naxalgarlik, tunukasozlik va boshqa sohalarda ishlatiladigan xillari ham bor. Sandon pishiq po’latdan yasaladi 16- rasm.

Qirindini chiqarib yuborish moslamalari/

Metallarni jadal qirqishda qisqa vaqt ichida qattiq qizigan juda ko’p miqdor qirindi hosil bo’ladi, bunda qovushoq metallarni (po’lat, alyuminiy va boshqalarni) yo’nishda uzluksiz lenta shaklidagi qirindi hosil bo’lishi mumkin. Bunday qirindi stanokning ustini bosib ketib, tokarning normal ishlashiga xalaqit beradi, detalga va keskichga o’raladi, detalning ishlangan yuzasini shikastlaydi, keskich kesuvchi qirrasining uvalanishiga sabab bo’ladi, tokarni jarohatlashi ham mumkin.Bunday hol yuz bermasligi uchun, qirindining buralib chiqish va maydalanish choralari ko’riladi, ba’zan, bu maqsadda keskichning oldingi yuzasi charx toshda charxlanib, chuqurligi 0,4—0,7 mm bo’lgan kichikroq pog’ona hosil qilinadi (17-rasm, a), bu pog’onaning eni qirqish chuqurligi bilan surish qiymatiga bog’liq bo’ladi. Bu keskichlar pog’onali keskichlar deb ataladi; ular juda ko’p ishlatiladi.Agar pog’ona o’lchamlari to’g’ri tanlab olingan bo'lsa, bunday keskichlar yaxlit qirindini kichik-kichik bo’laklarga bo’lib yuboradi. Pog’onali keskichlarning kamchiligi shundaki, ularga ko’p quvvat (20°/o gacha quvvat) sarf bo’ladi, bundan tashqari, qattiq qotishma plastinkasi ham ortiqroq ketadi.

Mashinasozlik zavodlarida qirindi jingalaklovchi ariqchali keskichlar ko’p ishlatiladi, keskichning ariqchasi oldingi yuzada kesuvchi qirraga parallel vaziyatda bo’ladi (17-rasm, b), Radiusli ariqchalar mahsus elektr uchqun stanoklarida qilinadi; ariqchalarning eni taxminan 2,5—3 mm, chuqurligi 0,1—0,4 mm, radiusi esa 1,5—3 mm bo’ladi. Qirquvchi qirra bo’ylab tig’ni puxtalash uchun tor faska yo’niladi. Oldingi yuza ana shunday tuzilganda yaxlit qirindi ariqcha profilini aylanib o’tib ariqcha kesuvchi qirraga qancha yaqin va uning yuzasi radiusi qancha kichik bo’lsa, shuncha tik jingalaklanadi hamda po’latlarni tozalabroq, va tozalab yo’nishda ayrim qisqa qismlarga shuncha ko`p ajraladi. Bunday keskichlar pog’onali keskichlarga qaraganda kamroq quvvat sarf qiladi, bu keskichlarning ishlash puxtaligi qirqish chuqurligiga va surish qiymatiga kam bog’liq bo’ladi. 0,3 dan 0,5 mm/ayl gacha surish bilan ishlashda qirindi eng yaxshi sindiriladi. Radiusli ariqchasi bor keskichlardan tezkor tokarlar — Bikov, Bortkevich, Biryukov, «Krasniy proletariy» zavodining tokarlari va boshqa tokarlar keng foydalanmoqdalar.

Qovushoq metallarni jadal yo’nishda qo’yma qirindi sindirgichlardan muvaffaqiyatli suratda foydalanilmoqda. Hozirgi vaqtda qo’yma qirindi sindirgichlarning ko’pgina konstruksiyalari bor.

Bunday konstruksiyalardan biri 18-rasmda ko’rsatilgan.

Yasalgan egik sterjen (1) dan .iborat bo’lib, bu sterjen keskichning ustiga qo’yiladi; sterjenning egik uchiga qattiq qotishma plastinkasi (2) kavsharlanadi, Chiqayotgan qirindi plastinkaga tiralib sinadi yoki jingalaklanadi va chetga ketadi, bunda tokarning ishiga xalaqit bermaydi. Bunday kon-truksiyaning kamchiligi shundan iboratki, plastinka (2) keskichning oldingi yuzasiga zich yopishmasa, ular orasiga tor tirqishga qirindi kirib qoladi, buning oqibatida shundan keyin ishlab bo’lmaydi. Bundan tashqari, bu qirindi sindirgichlar quvvatning ortiqcha sarf bo’lishiga olib boradi. Bu qirindi sindirgichlarning katta kamchiligi yana shuidaki, surish va qirqish tezligi, shuningdek, yo’nilayotgan materialning mexanik xossalari o’zgarsa, ular ishlamay qo’yadi. 19-rasmda rostlanadigan qo’yma qirindi sindirgich ko’rsatilgan.

Bu qirindi sindirgich burchaklik (2) bilan mahkamlangan plastinka (/) dan iborat, burchaklikka bolt (3) yordami bilan qo’yma (4) mahkamlanadi, qo’ymaga qattiq qotishma plas­tinkasi (5) kavsharlangan bo’ladi. Qo’yma (4) da kesik bo’lib, bu kesik qo’ymani burchaklikka nisbatan surishga hamda bolt (3) atrofida burishga imkon beradi.

Shu tufayli plastinkali qo’ymaning keskich oldingi yuzasiga o’rnatilishida uni balandlik bo’yicha ham, kesuvchi qirrasining qiyalik burchagi bo’yicha ham rostlash mumkin.Qirindi sindirgichning bunday konstruksiyasi qo’yma qirindi sindirgichga qaraganda (20-rasm) ancha universaldir.

Qo’yma tipdagi eng puxta qirindi sindirgich Moskva aviadiya instituti (MAI) universal qirindi sindirgichidir (21-rasm), bu qirindi sindirgichni metallar qirqish laboratoriyasining o’quv masteri N. I.

Katta tezlik bilan chiqayotgan k.irindi qirindi sindirgich zonasiga tushadi va uning ish yuzasidan o’tadi. Bu vaqtda qirindi bilan qirindi sindirgich yuzasi orasida bo’ladigan ishqalanish tufayli qirindi tezligini yo’qotadi va, natijada, kichikroq

(5—10 mm uzunlikdagi) bo’lakchalarga bo’linib sinadi. Qirindi sindirgich ish qismi mahsus profilli bo’lganligidan, qirindi hamma vaqt yo’nilayotgan yuzaga tomon chiqadi, bu hol yo’nilgan yuzaning sifatini yaxshilaydi. O’tkazilgan ko’pdan-ko’p tekshirishlar asosida bu qirindi sindirgichning xilma-xil konstruksion uglerodli va legirlangan po’latlarni, shu jumladan, juda qovushoq po’latlarni ham (20, 30 va boshqa markali po’latlarni ham) 0,25—10 mm chuqurlikda, 0,08—3,0 mm/aylana surish bilan yo’nishda puxta ishlashi aniqlapdi. Bu qirindi sindirgichning afzalligi konstruksiyasining oddiyligi va ishlatilishining qulayligidir. Bu qirindi sindirgich qo’shimcha quvvat sarf qilshni talab etmaydi.

Qirindini sindirish va jingalaklash uchun injener A.F.Antonov konstruksiyasidagi ekranli sirindi oindirgichdan muvaffaqiyatli suratda foydalanish mumkin. Keskich (U) dan tushayotgan qirindi egri chiziqli ekran (2) ga tiralib snnadi. Surish qiymati qancha katta va qirqish tezligi qancha yuqori bo’lsa, qirindi shuncha yaxshi sindiriladi. Bu konstruksiyadagi keskichning kamchiligi radial kuchlanishning kattaligidir, radial kuchlanishning katta bo’lishi oqibatida keskich titraydi. Shu sababli bunday keskichlar bikir detallarni bikir stanoklarda yo’nishda ishlatilishi mumkin.