|
O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi
|
| bet | 5/10 | | Sana | 30.05.2024 | | Hajmi | 0,56 Mb. | | #258030 |
Bog'liq 130600 (1)Zarra nomi
|
Belgisi
|
Tinchlikdagi massasi (mev)
|
Yashash doimiyligi (SEK)
|
Zarra/antizarra
|
I klass (foton)
|
Foton
|
|
0
|
Barqaror
|
II klass (leptonlar)
|
Elektron
myu-mezon neytrino
|
e-
μ- ν
|
e+ μ+
¯ν
|
0,511
106
0
|
Barqaror 2 · 10-6
Barqaror
|
III klass (mezonlar)
|
Pi-mezon
Pi-nol
|
π+
|
π-
|
140
|
2,6*10-8
|
Mezon
|
π0
|
|
135
|
0,8*10-16
|
Ka-mezon
|
K+
|
‾K+
|
4,94
|
1,2*10-8
|
Ka-nol
Mezon
|
K0
|
‾K0
|
4,98
|
10-10/10-8
|
Eta-mezon
|
η
|
|
549
|
2,4*10-19
|
IV – klass (barionlar)
|
Proton
|
R
n
λ
|
‾P
|
938.2
|
Barqaror
|
Neytron
|
‾n
|
939.6
|
0.9*103
|
Lyameda
|
|
|
|
Riperon
|
‾λ
|
1116
|
2.5*10-10
|
Sigma Plyus-
|
|
|
1189
|
0,8*10-10
|
Gip
Sigma Nol- Gip
Sigma Minus- Gip
Ksi-nol giper
Ksi-minus gip
|
0
0
|
0
0
|
1192
1197
1135
1321
1672
|
<10-11 1,5*10-10
3*10-10
1,7*10-10
1,3*10-10
|
Omega-minus-
|
W
|
|
81000
|
G<6,5 GeV
|
gip
Dupl-ve Bozon
|
Z 0
|
W
Z 0
|
92,400
|
G<5,6 GeV
|
Zet-Bozon
|
|
|
|
|
Birlamchi zarraning energiyasi kichik bo‘lganda, yangi tug‘ulayotgan zarralar soni uchun ko‘p bo‘lmaydi va saqlanish qonunlari aniq bajariladi ko‘p yulduzli hodisalar asosan yuqori energiyalarda vujudga keladi, shuning uchun fizik qonunlarni bajarilishini taxlil qilish ancha murakkablashadi. Quyidagi jadvalda ba’zibir kattaliklarni turli to‘qnashishlarda saqlanishi keltirilgan.
Saqlanish qonunlari
2.2.2-jadval
Fizik kattaliklar
|
Ta’sir turlari
|
Kuchsiz
|
Elektromagnit
|
Kuchli
|
1 Energiya (impul’s)
|
+
|
+
|
+
|
2 Zaryad
|
+
|
+
|
+
|
3 Varion soni
|
+
|
+
|
+
|
4 Lepton soni
|
+
|
+
|
+
|
I (izospin)
S (g‘alatilik)
S (maftunlik)
R (juftlik)
S (zaryad turlanish)
SR (yoki T)
SRT (kombinatsion juftlik)
|
-
-
-
-
-
+ **)
+ **)
|
-
+
+
+
+
+
+
|
+
+
+
+
+
+
+
|
Eslatma
*) + saqlanadi – saqlanmaydi
**) K 0 – yemirilishda saqlanmaslik 10 -3 ulushni tashkil qiladi. Materiya 2 xil ko‘rinishda mavjud bo‘lib ( modda va maydon ko‘rinishda) ular kichik mikrozarralardan tuziladi. Mikrozarralar harakati xech vaqt to‘xtab qolmaydi. Demak, materiya doimiy harakatda. Zarrachalar bir turdan boshqa turga aylanishda o‘zidan yengil zarrachalarni vujudga keltiradi, to (e - e +) juftlari hosil bo‘lmaguncha. Budan kelib chiqadigan muammolar:
nima uchun hamma fizik kattaliklar turli ta’sirlashish jarayonida bajarilmaydi.
juftlik va fazaviy inversiya ba’zi ta’sirlarda bajariladi, ba’zilarida esa bajarilmaydi.
1.3–§. Ikkilamchi kosmik nurlarni kelib chiqishi.
Hozirgi zamon tasavvurlariga asosan, ma’lum bo‘lgan boshqa zarralardan tashkil topmagan zarralarga elementar zarralar deyiladi.
Elementar zarralarning asosiy hususiyatlaridan biri ularning biri ikkinchisiga aylanishidir. Masalan
n p e ;
;
;
0 ;
e ;
e
(2.3.1)
Elementar zarralarning xossalari va xarakterini izohlash uchun ularning massasi, elektr zaryadi va spinidan tashqari, ularni xaraktrlovchi boshqa kattaliklar (kvant sonlari, o‘zaro ta’sir) ham mavjud.
Biz shu kattaliklar to‘g‘risida mulohaza yuritamiz. Elementar zarralarni dinamikasini o‘rganish to‘rt xil ta’sirga asoslangan.
Kuchli o‘zaro ta’sir;
Elektromagnit o‘zaro ta’sir;
Kuchsiz o‘zaro ta’sir;
Gravitatsion o‘zaro ta’sir.
Bu o‘zaro ta’sirlar ularning intensivligi kamayishi tartibida joylashgan.
Kuchli o‘zaro ta’sir.
Bu o‘zaro ta’sirni turi ko‘p xollarda yadroviy o‘zaro ta’sir ham deyiladi, chunki bu o‘zaro ta’sir yadrodagi nuklonlarni bir-biriga bog‘laydi. Bu to‘g‘rida biz yadro kuchlarining tabiatini o‘rganish jarayonida tanishgan edik (ya’ni ular) qisqa masofada ta’sir qila oladi.
Nuqlonlar orasidagi
masofa 2*10-15 m > da ta’sir sezilmaydi. masofa 1*10-15 m < da itarishishadi. masofa 1.5*10-15 m da tortishishadi.
b) o‘zaro ta’sir nuklonlar zaryadiga bog‘liq emas, (bu xossa yadro kuchlarining zaryaddan mustaqilligi deyiladi).
v) bu, ta’sir nuklonlar spinlarining bir-biriga nisbatan joylashishiga bog‘liq. Masalan, neytron bilan protonning spinlari bir-biriga || - parallel bo‘lgandagina ular deyton hosil qilib birgalikda turadi.
g) yadro kuchlari to‘yinish xossasiga ega (ya’ni yadrodagi xar bir nuklon chekli sondagi nuklonlar bilan o‘zaro ta’sir qila oladi).
4-la o‘zaro ta’sirlarni xarakterlovchi kattalik (yoki o‘zaro ta’sir intensivligini xarakterlovchi kattalik) bu o‘zaro ta’sir konstantasidir.
Bu o‘lchamsiz G2 kattalikdir.
Bu kattalik mazkur o‘zaro ta’sir naijasida sodir bo‘luvchi jarayonlar extimolini xarakterlaydi.
s
Kuchli o‘zaro ta’sir uchun G2 = G 2 = 1 (strong)
Kuchli o‘zaro ta’sir vujudga keladigan eng katta masofa (ta’sir doirasi radiusi r) ~ 10-13 sm ~ 10-15 m yoki 1 f (fermi)ga teng.
Biror zarra G tezlik bilan boshqa zarra yonidan o‘tayotganda
r
c
10 13 sm
310 10 cm
sek
1015 m
310 8 m
sek
10
23
sek
(2.3.2)
vaqt davomida o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Shu sababli kuchli ta’sir 10 sek tartibidagi o‘zaro ta’sir vaqti ( S ) bilan xarakterlanadi.
Elektromagnit o‘zaro ta’sir.
Elekttromagnit o‘zaro ta’sir doirasi radiusi cheklanmagan ( R )
O‘zaro ta’sir konstantasi
e
G 2 G 2
e 1
2
c 137
(2.3.3)
Demak, elektromagnit o‘zaro ta’sir intensivligi kuchli o‘zaro ta’sir intensivligidan taxminan 100 marta kam.
v) O‘zaro ta’sir namoyon bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan vaqt uning intensivligiga (yoki extimoliga) teskari proporsional. Shu sababli bu ta’sir uchun
e S
G 2
G
2
S 10
e
21 sek
(2.3.4)
Kuchsiz o‘zaro ta’sir.
Kuchsiz o‘zaro ta’sir, kuchli o‘zaro ta’sir kabi, yaqin a)masofada ta’sir qiladi.
W
b) O‘zaro ta’sir konstantasi juda kichik: G 2 G 2
1014
Demak, o‘zaro ta’sir vaqti
9
G2
W 10 sek W S S
G
2
W
(2.3.5)
Kuchsiz o‘zaro ta’sir (yoki yemirilish o‘zaro ta’siri) yadrolarning xamma β – yemirilishiga (K-tutish ham) el-r zarralarining ko‘p xil yemirilishiga, shuningdek neytrino bilan modda orasida bo‘ladigan hamma o‘zaro ta’sir jarayonlariga tegishlidir.
Gravitatsion o‘zaro ta’sir.
Bu ta’sirning ham ta’sir radiusi cheklanmagan ( r )
g
O‘zaro ta’sir konstantasi nihoyatda kichik G2 = G 2 = 10-39
v) Binobarin, o‘zaro ta’sir vaqti
g S
2
G
G
2
S S
g
10 23 sek
1039
|
| |
