Bu real vaqtda s’yomka qilish uchun zarur.
Fazaviy ma’lumotlarga ishlov berish bo‘yicha mulohazalar. Bu komponent
dasturiy paketni “yuragi” hisoblanadi. Fazaviy ma’lumotlarga ishlov berish
dasturlari uchta katta sinfga bo‘linadi:
− apparatlarni tayyorlovchilar tomonidan ishlab chiqilgan va priyomniklar
komplektida taqdim etiladigan, odatiy geodezik ishlarda qo‘llaniladigan
dasturlar. Bular “tijorat dasturiy mahsulotlari” deb nomlanadigan
dasturlar;
− xukumat tashkilotlari yoki akademik institutlar tomonidan ishlab chiqilgan
eng aniq “ilmiy” yoki geodezik ishlar uchun mo‘ljallangan dasturlar;
− dengiz yoki havo ishlarini qo‘llash, GAT uchun ma’lumotlar yig‘ish, boshqa
datchiklar bilan birlashtirilgan (aeros’yomka kameralari inersial
navigatsiya tizimlari va x.k.) bir necha antennalardan iborat bo‘lgan
tizimlarni orientirini aniqlash uchun “maxsus” (yoki noyob) ishlarga
mo‘ljallangan dasturlar.
- 146 -
Bu dasturlarning sniflari orasida bir qancha farqlar mavjud:
− tijorat va maxsus dasturlar odatda bir tipdagi asboblarning ma’lumotlarini
boshqarish uchun yoziladi. Ma’lumotlardan RINEX formatidan
foydalanganda , ilmiy dasturlar asboblarga bog‘liq emas.
− tijorat dasturlari “foydalanuvchilar bilan hamjihat” bo‘lib, ishlov
beruvchidan minimal kiritishlar talab etadi va shaxsiy kompyuterlarda
ishga tushirilishi mumkin. Ilmiy dasturlar tadqiqot va aniq pozitsionerlash
maqsadlarida ishlab chiqiladi. Bunda ko‘p opsiyalar taklif qilinadi va
hisoblashda foydalanuvchidan katta mahorat talab qiladi. Bunga
qo‘shimcha ravishda shuni ta’kidlash kerakki, bu dasturlarni o‘ziga
hosliklari ko‘p va murakkab ma’lumotlarni modellashtirishni qo‘llab turadi,
shuning uchun bu dasturlar bilan ishlaydigan kompyuterlarga qo‘yiladigan
talab ham jiddiy;
− tijorat dasturlari (nisbiy aniqligi – 10
-6
birlikda) geodezik o‘lchashlar uchun
optimizatsiyalangan, shu bilan bir vaqtda ilmiy dasturlar odatda eng yuqori
aniqlikdagi
ishlarga
mansub.
Ilmiy
dasturlarda
eng
nozik
modellashtirishlardan va ishlov berish usullaridan foydalaniladi, misol
uchun orbita elementlarini tenglashtirish, toposferik kechikishni baholash,
birvaqtda bir sessiyadan ko‘p bo‘lgan kuzatishlarga ishlov berish va x.k.;
− tijorat dasturlari odatda alohida bazaviy chiziq rejimida, xattoki ikkitadan
ortiq priyomnik bir vaqtda ishlaganda ham, ma’lumotlarga ishlov berishni
juda ham optimal bo‘lmagan algoritmlaridan foydalaniladi, ilmiy dasturlar
esa ko‘p chiziqli rejimda va ko‘p seanslarga ishlov berish imkoniyatiga ega;
− maxsus dasturlarni qo‘llash doirasi tez kengayib yuormoqda. Ayrm maxsus
dasturlar “nazik didli” maxsulot bo‘lishi, bir xillari qo‘pol interfeysli bo‘lishi
mumkin [Rizos, 1999].
To‘rni tenglashtirish dasturi bo‘yicha mulohazalar. Fazaviy GPS
ma’lumotlariga ishlov berish eng kam birlik bo‘lgan hollarda ham bajarilishi
mumkin: alohida bazaviy chiziq yoki bir vaqtda katta hajmda tenglashtiriladigan,
- 147 -
o‘lchashlrda to‘plangan barcha ma’lumotlarni yoki ular orasidagi biror bir
kombinatsiyada. Har qalay fazaviy ma’lumotlarga ishlov berishni barchasi uchun
umumiy bo‘lgan bir necha o‘ziga xosliklari bor.
Odatda ular minimal chegaralangan yechimlar bo‘lib, to‘rni bir stansiyasi
koordinatalariga (yoki bazaviy chiziqga) asoslangan. Natijalari uch o‘lchamli
koordinatalar shaklida beriladi ( X, Y, Z dekart koordinata sistemasida yoki shu
ellipsodning o‘zida B, L, H geodezik koordinata sistemasida ).
Olingan
koordinatalar WGS-84 sistemasiga mansub bo‘ladi (aniqlik darajasi,
fiksatsiyalangan stansiya ma’lumotlari bilan aniqlanadi).
Agarda fazaviy ma’lumotlarni ishlovi birin ketin, ya’ni alohida bazaviy
chiziqlar rejimida yoki (afzalroq) alohida sessiyalar rejimida bajarilsa, alohida
olingan natijalar to‘rni keyingi tenglashtirishlarida birlashtirilishi kerak. O‘z
navbatida, to‘rni ikkilamchi tenglashtirish dasturida quyidagilar bajarilishi zarur:
− alohida bazaviy chiziqlarning (yoki multi-baseline rejimida ko‘p
chiziqlarni) yechimini to‘rga birlashtirish. GPS o‘lchashlarida doim ortiqcha
ma’lumotlar bo‘ladi (misol uchun, stansiyalar okkupatsiyalarining to‘plami,
bazaviy chiziqlarni qayta kuzatish va x.k.), optimal koordinatalarni olishni
eng yaxshi usuli GPS natijalarini (va u bilan bog‘liq kovariatsiyalarni) to‘rni
tenglashtirish dasturiga kiritish. Bunda birlashtirilgan yechim minimal
chegaralangan holda qoladi, ya’ni faqat bitta stansiyani koordinatalari
fiksatsiyalanadi;
− tashqi nazorat stansiyalarning koordinatalarini tenglashtirilgan to‘rga
qo‘shish, aloqa vositalarini GPS yechimlari bilan lokal geodezik sistemalari
bilan ta’minlash (WGS-84 kvazisistemasida), va lokal nazorat to‘rini
tenglashtirishda GPS yechimini chegaralash. Oxirgi xususiyat, GPS va lokal
geodezik sistema orasidagi transformatsiyalash parametrlarini aniqlashni
talab etadi;
- 148 -
− ayrim yoki barcha kuzatish stansiyalar uchun geoid balandliklari
to‘g‘risidagi ma’lumotlar GPS ellipsoidal balandliklari zarur bo‘lgan normal
balandlikka o‘zgartiriladi;
− to‘r sxemasi va koordinatalar kattaligi bilan hisobot tayyorlash, turli shakl
va formatlarda jadvallar tuzish imkoniyatiga ega bo‘lish.
Yuqorida qayd etilgan masalalarni faqat tenglashtirish uchun tuzilgan
dastur bilan to‘rni tenglashtirish dasturi yordamida yoki geodezik to‘rni
tenglashtirish uchun oddiy dasturiy ta’minot yordamida bajarish mumkin.
Boshqa tipdagi geodezik kuzatishlar sifatida, fazaviy o‘lchashlarni ishlov
dasturidan GPS ma’lumotlarini kiritish uchun, uni modifikatsiyalash kerak. Bu
yerda bajarilgan odatiy o‘lchashlardan (gorizontal yo‘nalish, masofa, zenit masofa
va x.k.) olingan ma’lumotlarga to‘ldiruvchi bo‘ladi.
Dastur GPS apparatlarni tayyorlovchilar tomonidan ishlab chiqilib,
dasturlarni to‘liq “paketiga” qo‘shimcha modul sifatida tavsiya etilishi mumkin.
Eng mashhur dasturlar paketi vositalar to‘plamiga ega bo‘ladi, bu vositalar
fazaviy ma’lumotlarga ishlov beradgan chiqish fayllarini o‘qishi mumkin, bu
ma’lumotlarni (bazaviy vektor koordinatalarini va kovariatsiya matritsalarini)
qo‘lda kiritishdan ozod qiladi.
Sputnikaviy ma’lumotlarni nisbatan real bahosini olish uchun, bazaviy
chiziqga ishlov berish dasturida taqdim etilgan kovariatsion matritsadan olingan
axborotdan ko‘pchilik hollarda “masshtablashtirishi” zarur. Sputnik o‘lchovlarini
bajarish davomida to‘rni tenglashtirish dasturi umumiy sifat monitoringi bo‘ladi.
Bazaviy chiziqlarni o‘lchash yoki sessiya tenglashtirish natijalarini ketma-
ketlikda dasturga qo‘shib borish va yechimini nazorat qilish mumkin. Agar yo‘l
qo‘yilmaydigan og‘ishlar aniqlansa (misol uchun, bazaviy chiziqni yaxshi
emasligida), unda o‘lchash rejasini o‘zgartirishni talab qilishi mumkin (talabga
javob bermagan bazaviy chiziqni qayta kuzatish yoki qo‘shimcha stansiyalar
kiritish).
- 149 -
Bunday dasturni chiqishida aniqligi baholangan (kovariatsion matritsalar,
ellips yoki ellipsoid xatolari) stansiyalarning koordinatalar to‘plami (WGS-84
sistemasida yoki lokal geodezik koordinata sistemasida) bo‘ladi.
Ayrim to‘rni tenglashtirish dasturlarida geoidni qurish imkoniyati
bo‘lmasa, bunday hollarda alohida dastur kerak bo‘lishi mumkin. Misol uchun,
AQSh, Kanada va Avstraliyalarga old hisoblash to‘ri bilan geoid balandliklarini
interpolyatsiyalash uchun dastur mavjud. Gravimetrik s’yomka ma’lumotlari
asosida geoid balandliklarini hisoblaydigan dasturlar unchalik ko‘p emas.
Trimble, Ashtech (Thales Navigation), Leica Geosystems, Javad (Topcon)
firmalari to‘rlarni tenglashtirish dasturini ishlov berish tijorat paketida, modul
ko‘rinishida taqdim etadi.
GPS apparatlarini ishlab chiqaruvchilarning paketlariga natijalarni taqdim
etish (buyurtmachi uchun hisobot tayyorlash, to‘r sxemasini yaratish,
koordinatalar vedomostini va x.k. tayyorlashga yordam beradi) dasturini qo‘shish
tendensiyasi mavjud [Rizos, 1999].
| 