Marketing tadqiqoti uchun zarur bo„lgan ma`lumotlar va axborotlar ko„lami juda keng
17
tasavvurga ko„ra bozor, xaridor, raqobatchi va mahsulot xususidagi barcha axborotni kerakli
shaklga jamlash va amaliy faoliyatda ularga tayanib ish ko„rish samarali hisolanadi. Darhahiqat, bu
tasavvur o„rinli va tabiiydir. Lekin, ko„proq ushbu ma`lumot va axborotlarni tayinli tartibga sola
bilish, ulardan o„z o„rnida foydalanish va ularning yangilanib, boyib turishini ta`minlash muhim
ahamiyat kasb etadi.
Marketing xususidagi ma`lumotlarni to„plash manbalarini shartli
ravishda birlamchi va
ikkilamchi turlarga bo„lish mumkin.
Birlamchi ma`lumotlarga tayinli maqsad uchun ilk bor
yangidan tashkil etilgan ma`lumotlar, axborotlar kiradi.
Ikkilamchi axborotlarga esa dastlab
boshqa maqsadlar uchun yig‟ilgan, qayta ishlangan, turli manbalarda (jurnal, hisobot, axborot
byulletenlari va h.k.) mavjud bo„lgan axborotlar kiradi. Ikkilamchi ma`lumotlarni to„plash
manbalari tegishli tashkilotga taalluqli bo„lish yoki bo„lmasligiga ko„ra, o„z
navbatida ichki va
tashqi turlarga bo„linadi.
Ichki ikkilamchi ma`lumot manbalariga tashkilotda yuritilayotgan joriy buxgalteriya,
moliya va statistik hisobotlarda aks ettiriladigan ko„rsatkichlar kiradi. Jumladan, foyda va zararlar,
sotib olish va sotish, tovar zahiralari, iste`molchilar ko„lami va joylashuvi,
narxlar hisob-kitoblar
va hk.lar.
Boshqacha qilib aytganda, tashkilot o„z imkoniyatidagi hisobotlar va ma`lumotlarga
tayanib, mustaqil tarzda ichki ma`lumotlar tizimini ishlab chiqadi. Amaliy faoliyatda mahsulotlarni
natural va qiymat o„lchov birliklarida sotuvchi hajmi, narxlarning yil davomida o„zgarishi,
xaridorlarning joylashuv xaritasi, tovar zahiralarining o„zgarishi, va shu kabi muhim ma`lumotlarni
tashkilot bevosita o„zining ichki hisobot tizimi asosida aniqlaydi.
Tashqi ikkilamchi ma`lumotlar tashkilot faoliyat yuritayotgan yoki yuritish kutilayotgan
bozor, mahsulot xususidagi mavjud bo„lgan ma`lumotlarni o„z ichiga oladi. Ularning tarkibi
amaliyotda qo„llanilishi turli davlatlar tajribasida turlicha ahamiyatga ega. Masalan, AqSHda
tashqi ikkilamchi ma`lumotlarni umumiy jihatdan quyidagi 4 ta guruhga ajratish mumkin.
1.
Ommaviy va iqtisodiy uyushmalarning hisobotlari va xabarnomalari.
Ushbu
manbalar o„z mohiyatiga ko„ra ikki kichik guruhga bo„linadi.
A) Davlat muassalarining rasmiy hisobotlari. Bular jumlasiga statistik yilnomalar, sharhlar
va hk.lar kiradi. Ushbu turkum manbalarining aholining o„sishi, tarkibiy demografik siljishlari,
daromadlar va narxlarning o„zgarishi, yalpi iste`moldagi holat, ayrim iste`mol tovarlari taklifi,
sotuvchi, iste`moliga oid xabarlar va boshqa axborotlarni olish mumkin.
B) Uyushmalar va tashkilotlarning hisobotlari va ma`lumotlari. Har bir shtat o„zining
mustaqil iqtisodiy uyushmalariga ega bo„lganligi sababli, ular ham mustaqil tarzda yillik hisobot
va ma`lumotlar tayyorlaydilar.
2.
Marketing tadqiqotlari bo„yicha ixtisoslashgan institutlar va marketing xizmati
ko„rsatuvchi muassasalarining axborotlari, hisobotlari.
Ko„pgina hollarda ushbu axborot manbai tijorat axboroti manbai ham deb nomlanadi.
3.
Iqtisodiy matbuot, tarmoq bo„yicha
jurnallar, ro„znomalar va kitoblar. Ushbu
turkum axborot manbai juda keng bo„lib, undagi tahliliy ma`lumotlar tegishli tashkilotga,
tadqiqotchilarguruhiga yoki alohida shaxsga taaluqli bo„lishi mumkin.
4.
Tashkilotlarning ommaviy tarzda chop etilgan ma`lumotlariga yillik balans
hisobotlari, narx varaqalari, reklama jurnallari, xaridorlar uchun yo„riqnomalar
va shu kabilar
kiradi. Bunday manbalardan o„zaro raqobatda bo„lgan firmalar ham ko„p foydalanadilar. Chunki,
unda raqobatchi firmalarning sotish hajmi, mahsulot, xizmat ko„rsatish va narx siyosati hususida
zarur ma`lumotlarni olish imkoni bo„ladi.
Axborot olish manbalari hususida fikr yuritganda faqatgina tegishli mamlakatda chop
etiladigan axborotgina emas,
balki horijiy matbuot, xalqaro iqtisodiy- moliyaviy tashkilotlarning
axborotlarini ham inobatga olmoq lozim. Masalan, AQSHda nashr etiladigan «Forchun», «Forbs»
kabi jurnallarda Evropa mamlakatlari bozori hususida axborotlar, undagi o„zgarishlar, siljishlar
haqida ham ma`lumotlar keltiriladi. Germaniyaning jahonda mashhur bo„lgan «Xandelsblat»,
18
«Virtshaftsvoxe» iqtisodiy ro„znomalari Amerika kompaniyalari faoliyati to„g‟risida hamda ularni
qiziqtirayotgan bozorlar hususida faoliyati to„g‟risida hamda ularni qiziqtirayotgan bozorlar
hususida ma`lumotlar chop etadi. Bu esa o„z navbatida, barcha qiziquvchi
va tegishli bozorga
ishtiyoqmand kompaniyalar uchun axborot manbai bo„lib hisoblanadi.
Jahon iqtisodiyoti yanada shakllanayotgan va xalqaro munosabatlar takomillashayotgan
sharoitda xalqaro iqtisodiy, moliyaviy tashkilotlar: Xalqaro savdo tashkiloti, Jahon banki, Xalqaro
rivojlanish va rekonstruktsiya banki va shu kabilar o„zlarining yillik hisobotini nashr qiladilar.
Bunday ma`lumotlardan xalqaro bozorda faoliyat boshlayotgan va yuritayotgan kompaniyalar
foydalanishlari mumkin. Masalan, tegishli bir davlatning tashqi savdo balansi, eksport – import
tarkibi, sanoat, qishloq xo„jaligi ishlab chiqarish hajmi va h.k. ma`lumotlar ushbu manbalardan
olinishi mumkin.
Hozirgi paytda mustaqil va yangi axborot manbai bo„lib-elektron ma`lumot
banklari,
«informatsion - broker» tarzidagi komp‟yuter vositasida yetkaziladigan ma`lumot tizimi
shakllanmoqda. Bu ma`lumotlar komp‟yuterlar vositasida uzatilayotgan, to„planayotgan va
saqlanayotganligi uchun yangi tur deb sanaladi va yuqoridagilaridan farq qiladi.
