yaxshi k o ‘rsatkichlarga erisha olm aydi. U ixtiyorsiz
ravish da b u n d ay
xulq-atvorga m oslashib qolganidan o ‘zi h am p u sh a y m o n b o ‘lib y u ra -
di. B ir-birlari bilan jism o n iy t o ‘qnashganida tajo v u zk o r h a ra k a tla r q i
lish hayvonlarga xos ekanligini olim lar ilm iy ta jrib a la r aso sid a isbotlab
berganlar. T ajovuzkor h arak atlar insonlar u c h u n n u q so n ek a n lig in i
sportchilarga q a t’iy uqtirish lozim .
Yosh sp ortchilar sport m usobaqasi q o idalarini o ‘zlash tirib o lg an id an
keyin o ‘zining tajovuzkorona harakatlarini his q ilad ig an b o 'la d i. A gar
yosh sp o rtc h i m u s o b a q a d a o ‘z ra q ib ig a n is b a ta n q o n u n g a x ilo f
tajovuzkorona h arak atlar qilsa, sport m usobaqasi h ak a m la ri to m o n id a n
tegishli jazo va ta d b irla r q o ‘llanilishini yaxshi biladi. B a’zi b ir yosh
sp o rtch ilar o ‘zining tajovuzkorlik h arak atlarid a n q a ttiq t a ’sirlan ad i,
aynan shu t a ’sirchanligi bois, o ‘zining xarak terig a m o s sp o rt tu rin i
ta n la sh d a qiy n alad i yoki xatoliklarga y o ‘l q o 'y a d i. M a sa la n , a g a r
sp o rtch id a insonparvarlik h is-tu y g ‘ulari yaxshi riv ojlang an b o ‘lsa, u
sportning tajovuzkor h arak atlar qilish m um kin b o ‘lgan
tu rla ri b ilan
shug‘ullanm agani m a ’qul. Lekin sportning ayrim tu rla rid a tajovuzkorlik
juda zarur. Busiz sp o rtd a g'alab ag a erishish ju d a q iyin k ec h ad i. B a’zi
b ir sp o rtc h ila r yuqori jism o n iy tayy orgarlikka ega b o ‘lsa -d a , sp o rt
m usobaq alarid a tajo v u zk o r h a ra k a tla r k o ‘rsata o lm ay d i. B iro q sh u
jam oadagi d o ‘sti o ‘rta c h a jism o n iy tayyorgarligi b ila n m u so b a q a d a
tajovuzkor h arak atlar k o ‘rsata oladi va g ‘alabaga erish ad i. B a’zan yosh
sportchilarning sport faoliyati jaray onid a k attalar yoki m u rab b iy larid a n
yetarli darajada tarbiy a olm aganligi ulardagi vijdonsizlik va b eo d o b lik
xislatlarini tez shakllanishiga sabab bo'ladi. B unday sp o rtch ilar yoshining
o ‘tishi va sportda k etm a-k et m ag‘lubiyatlarga u ch rayv erish i natijasida
sport bilan tam o m an xayrlashadilar. Biroq sh u n d an keyin h am o ‘zining
ta jo v u z k o r lik h a r a k a tl a r in i t o ‘x ta ta o lm a g a n i
u c h u n
ru h iy
qiyinchiliklarga ko ‘p uchraydilar. U lar o ‘zining x u lq -atv o rin i o ‘zgartira
o lm ag an id an boshqa o d am lard ek osoyishta h ayot k e c h irish d a ju d a
q iy n a lish a d i. S h u n in g u c h u n m u ra b b iy s p o r tc h ila r n i ta jo v u z k o r
harakatlarni faqat raqibiga qarshi sport m usobaqasi
q o id alari asosida
q o lla sh g a od atlan tirish i lozim .
S p o rtch i m u so b aq ad a o ‘zining tajo vuzkor h a ra k a tla rid a n k uchli
xayajonlanadi yoki o ‘zida sportchi uchun nuqson h iso b lan g an quyidagi
x u lq -atv o r vujudga kelganini yaqqol sezadi: o ‘zin in g m usob aqad ag i
xulq -atv o rid an shub h alan ish , o ‘z in i-o ‘zi ayblash, o ‘ziga isho nm aslik,
m urabbiyd an arazlash, unga keskin ziddiyatli m u n o sa b a td a b o ‘lish
kabilar. S po rtchida bunday xususiyatlam ing paydo bo'lish i, birinchidan,
s p o rtc h i m ashq qilayotgan m uhit ta'siriga, ikkinchid an, o ta -o n a to
m o n id a n b o la n i ta r b iy a la s h d a q o ‘lla n ila y o tg a n u s lu b la rn in g
n o to ‘g ‘riligiga b o g ‘liq. T ajovuzkorlik va boshqa salbiy ho latlarn in g
sportch i hayotida tez-tez takrorlanaverishi tufayli, bular bolaning xarak
terig a aylanib qoladi. A gar o 'sm ird a m urabbiy
bilan uchrashm asdan
o ld in ta jo v u z k o r h a ra k a tla r sh a k lla n m a g a n b o ‘lsa, m u rab b iy n in g
m u so b aq ad a q attiq g ‘azab bilan «иг», «yiqit», «bos» degan baqiriqlari
s p o r tc h id a ta jo v u z k o r h a r a k a tla rn i vujudga k e ltirm a y d i. B unday
s h a r o itd a m u ra b b iy s p o rtc h in in g x a ra k te rin i tu s h u n ib , unga o ‘z
m u n o sab atin i m oslashtirishi m aqsadga m uvofiqdir.
K atta yoshdagi sp ortchilarda paydo bo'ladigan tajovuzkor h arakatlar
faqat tarb iy an in g t a ’siriga bog'liq boMmasdan, boshqa turli xil voqea
va hodisalarning ta ’siri natijasida ham vujudga kelishi m um kin. M asalan,
o ‘sm irn in g hayotida tajovuzkorlik unga bir necha m arta m uvaffaqiyat
keltirgan b o 'lsa, bu holda tajovuzkorlik o ‘sm irning xulq-atvoriga aylanib
qoladi. A gar sportnin g agressiv turlarid a sportchi tajovuz yo ‘li bilan
m u so b a q a d a b ir n ec h a m arta g ‘alab a qozong an b o ‘lsa va k attalar
to m o n id a n bu g 'a la b a
y uqori b ah o lan ib , ra g ‘b a tla n tirilg a n b o ‘lsa,
sp ortchidag i bu taassurot yoshligida ota-onasi bergan tarbiyaga nisbatan
k u ch liro q b o ‘lishi aniqlangan.
Kishilarning tajovuzkor harakatlari to ‘g‘risida olim larim iz tom onidan
o ‘rganilgan ilm iy nazariyalar m avjud. Ayrim psixologlar tajovuzkorlik
uzo q o ‘tm ishdagi ajdodlarim izdan bizga tabiiy (tu g ‘m a y o ‘l bilan) o ‘tib
kelayotgan h am m a insonlarga xos xususiyat ekanligi, kishilar o ‘zidagi
ta jo v u z k o r lik n i b o s h q a ris h im k o n iy a tig a h a m m a v aq t h am ega
b o ‘laverm asligini t a ’kidlashsa, boshqa bir guruh o lim lar kishilardagi
tajovuzkorlik faqat evolyutsiya, ya’ni tarixiy rivojlanish jarayoniga bog‘liq
b o ‘lm asdan, balki vaziyatga qarab, turli xil to'siqlarni yengish jarayonida
ishlatilgan uslub b o ‘lib, asta-sekin insonlarning xulq-atvoriga aylanib
qolgan od at deb hisoblaydilar.
Biz sp o rtch ilard a m usob aq ad an oldin yoki keyin tajovuzkorona
h a ra k a tla rg a k o ‘plab y o ‘l q o 'y ilg an lig i, lekin
m u so b aq ad a n keyin
tajovuzkorlik holatining sekin pasayishini kuzatdik. «Siz hujum qilishni
q a n d a y tu sh u n asiz?» d eg a n savolga sp o rtch ilar q u y id ag ich a jav ob
berdilar: «Agar m eni k im d ir b irinchi haqoratlasa yoki ursa, m en ham
xuddi shunday javob qaytaram an», «M en o ‘zim ni tuta olm asam , birovni
tarsa k ila b yuboram an ». S h u n d a n m a ’lum ki, ayrim sp o rtch ilarn in g
m usobaqadagi tajovuzkor harakatlari boshqa b ir s p o rtc h id a tajov uzk or-
likni vujudga keltiradi. Bu esa sport m u sobaqasi q o id a sin i buzishga
olib keladi. S p o rtch in in g m usobaqada o ‘zid a ta jo v u z k o r h ara k a tla rn i
his etishi turli vaziyatlarda tu rlich a boMadi. M a sa la n , fu tb o lch in in g
t o ‘pni o ‘y inda zarb bilan tepgandagi h o lati b o k sc h in in g
rin g d a q attiq
zarb bilan urgandagi holatig a qaraganda q a n o a t h o sil q ilishi o ‘ziga xos
b o ‘ladi. S port faoliyatida b a ’zi sp o rtchilardagi ta jo v u z k o r x arak atlar
raqibiga, jam o ag a, m urabbiyga va to m o sh ab in la rg a q a ra tilg a n boMadi,
lekin bu sport m usobaqasi qoidasi asosida b ajarila d i. Biz tu rli v aziyat
larda futbolchilardagi tajovuzkorlikni o ‘rg a n ib , u n in g k elib chiqishi
haqida quyidagi xulosalarga keldik:
