Yuqori kuchlanish texnikasi

192 
tsientidan izolyatsiyaning kengayish koeffitsienti kattaligi natijasida izolyatsiya 
qobiqni surishi tufayli bo’rtishlar paydo bo’ladi. Kabelning sovushida esa bo’rtgan 
joylarda hosil bo’ladigan bo’shliq asta sekin izolyatsiyadan ajraladigan gaz bilan 
to’lishi natijasida gazli ulanishlar-ning paydo bo’lishiga olib keladi.
Bu gazli ulanishlarda elektr maydon kuchlanganligi o’sib ketishiga sabab 
gazli muhitning elektr mustahkamligini qattiq dielektriknikiga nisbatan pastligi 
hisoblanadi. Shuning uchun gazli ulanishlarda ionlanish jarayoni qattiq 
dielektrikka nisbatan ertaroq boshlanadi va uni o’rab turgan dielektriklarga 
mexanik, elektrik va ximik ta’sir ko’rsatadi. Noqulay sharoitlarda esa 
izolyatsiyada deffektning sekin rivojlanishiga va oqibat natijada izolyatsiyaning 
teshilishiga olib keladi. Bu jarayonga ionlashishdan teshilish deyiladi. 
Gazli ulanishda ionlashish jarayonini tushintirish uchun 4.14- rasmda 
keltirilgan izolyatsiyaning almashtirish sxemasidan foydalanamiz. Bu sxemada S
1 
gazli ulanishning sig’imi, u dielektrikning qolgan qismining gazli pufak ostidagi 
qalinligining sig’imi S
2
bilan ketma ket ulangan. Dielektrikning asosiy massasini 
sig’imi 
2
1
2
1
С
С
С
С
С


. Gazli ulanishdagi razryad S
1
sig’im bilan parallel ulangan 
uchqun oralig’i (UO) bilan imitatsiya qilingan. UO teshilmaganda 
0
U
o’zgaruvchan kuchlanish S
1
va S
2
sig’imlar qiymatlariga teskari proportsional 
taqsimlanadi. 
4.14- rasm. O’zgaruvchan kuchlanishda gazli ulanishli izolyatsiyaning almashtirish sxemasi. 
UO 

193 
Faraz qilaylik kuchlanishning 
tesh
E
qiymatida UO teshiladi va sig’imda 
kuchlanishning kesilishi sodir bo’lishi tufayli kuchlanish qandaydir qoldiq 
kuchlanishgacha pasayadi. Oqibatda sig’im C
2 
ning qiymati kichikligi, uchqun 
oralig’ida tokning kamligidan uchqun yoyli razryadga o’tmasdan so’nadi. Uchqun 
oralig’idagi kuchlanish teshilish kuchlanishiga tenglashsa unda yangidan teshilish 
paydo bo’ladi va bu jarayon shu tarzda davom etadti. 
Kuchlanishning har bir kesilishida 
tesh
U
C
Q
1


ga teng zaryad neytral-
lashadi. Bu kuchlanishning C
1
sig’imda sakrab kamayishiga olib keladi 
1
2
2
C
Q
С
С
U
C
C
C
U
0
2
tesh





,
(4.32) 
bu yerda C
0
– dielektrikning umumiy sig’imi. 
Bizga C
1 
va C
2
sig’imlar noma’lum, shuning uchun jarayonni xarakterlash 
uchun ionlashishning tuyuladigan intensivligi degan qiymatni kiritamiz: 
1
2
0
C
C
Q
Q



.
(4.33) 
Bu ifodani e’tiborga olib, quyidagi formulani hosil qilamiz: 
0
0
0
U
С
Q


.
(4.34) 
Ionlashish jarayonida izolyatsiyaning teshilishi qog’ozli–moyli va moyli–
to’siqli izolyatsiyaga mansub. Gazli ulanish izolyatsiyada uni tayyorlash davrida 
yoki izolyatsiyadagi qoldiq namlikning qizishi yoki boshqa aralashma-larning 
ta’sirida paydo bo’lishi mumkin. Razryad paytida gazli ulanishda ajralayotgan 
issikliq moyning parchalanishiga va yangi pufaklarning paydo bo’lishitga olib 
keladi. Agar bu jarayonni mikroskopik tekshiradigan bo’lsak u moyning 
qaynashiga o’xshash.
Kabelda issiqliqning ajralishi kabelning o’tkazgichida aktiv quvvat isrofi va 
uning izolyatsiyasida bo’layotgan dielektrik isrof natijasida paydo bo’ladi. 
Kuchlanishi 35 kV gacha kabellarda dielektrik isrof umumiy isrofning uncha 
sezilarli bo’lmagan qismini tashkil etsa yuqori va o’tayuqori kuchlanishli 
kabellarda esa dielektrik isrof o’tkazgichda bo’layot-gan isrofga teng va undan 

194 
ham oshishi mumkin. Misol uchun kuchlanishi 400 kV bo’lgan kabelda tangaens 
yo’qotish burchagi 
003
.
0


tg
bo’lsa dielektrik isrof taxminan kabelning 
o’tkazgichida bo’layotgan isrofga teng bo’ladi. Isrofning biroz qismi bir fazali 
kabellarda uning metall qobig’ida va kabel moy yoki gaz to’ldirilgan po’lat quvur 
joylashtirilganda esa quvur devorida bo’ladi. 
Kabel izolyatsiyasining yuqori harorotgacha qizishida uning tezroq 
eskirishiga olib kelishi mumkin. Qovushqoq moy singdirilgan kabellarda esa 
temperaturaning ko’tarilishi unga singdirilgan moyning qurishiga va natijada 
kabelning ionlashish teshilishiga bo’lgan elektrik mustahkamli-gining sezilarli 
darajada pasaytiradi. SHuning uchun ham qovushqoq moy singdirilgan kabelning 
ishlash tkmperaturasi nisbatan past bo’ladi. Moy va gaz to’ldirilgan kabellarda va 
shu bilan birga bosim ostida moy va gaz to’ldirilgan po’lat quvurda 
joylashtirilgan kabellarda termik eskirishga eng moyil element bu kabel qog’ozi 
hisoblanadi. 
Kabel izolyatsiyasining xizmat qilish vaqtini ko’paytirish uchun 
temperaturaviy rejimini yaxshilash maqsadida uning tabiiy sovushini ta’minlan 
uchun kabelning yotqizilishiga katta e’tibor beriladi. Bu maqsadda kabellar ayrim 
xollarda kabel kanalida suvga cho’ktiriladi. Po’lat quvurlarda joylashtirilgan 
kabellarning xizmat qilish vaqtini oshirish va uning eskirishini sekinlashtirish 
uchun temperatura rejimini ta’minlash uchun moy tsirkulyatsilash natijasida 
erishiladi. 
Quvvati 800–1000 MVt bulgan generator bloklarini va transfor-motorni 
kabel orqali ulashda juda katta o’tkazuvchanlik qobiliyatli kabellarni qo’llash 
tavsiya etiladi. Bunday kabellarni tayyorlash uchun ichki suv bilan sovutish qabul 
qilinadi, uning uchun tok o’tkazuvchi paylarda germetik suv kanalari qoldiriladi. 
Kabellarni ekspluatatsiya qilish davrida u ishchi kuchlanish, kommutatsiya 
o’takuchlanishga, agar kabel liniyasi HEUL bilan shinalar orqali ulansa atmosfera 
impuls o’takuchlanish ta’siriga uchraydi. Kabel izolyatsiyasining sathi ularning 

195 
sinash kuchlanishi orqali beriladi. Kabellar izolyatsiyasini tipik sinashda kabelga 
sanoat chastotasidagi kuchlanish va kuchlanish impulsi qo’yiladi. 
Kabel izolyatsiyasini nazorat tekshirishlarda kabel namunasining elektrik 
mustahkamligi kabel izolyatsiyasiga oshirilgan o’zgarmas tok kuchlanishi qo’yilib 
tekshiriladi. O’zgarmas tok kuchlanishidagi tekshirish kuchlanishi 5U
fI
teng deb 
olinsa gaz singdirilgan kabellar uchun esa (3,5 – 4,5)U
fI
ga teng. Kabellar uchun 
sinash kuchlanishini quyidagi ifoda bo’yicha aniqlashimiz mumkin: 



8)U
(7
 
U
sin
.
(4.35) 
Kabel izolyatsiyasida mineral moylardan tashqari yuqori elektrik 
mustahkamlikka ega bo’lgan inert gazlar ham qo’llaniladi. Bu yuqori molekulyarli 
gazlarning yuqori elektrik mustahkamligi ularni kabel izolyatsiyasi ko’rinishida 
qo’llaganimizda kabellarda ionlanish boshlanish kuchlanishini, ya’ni uning 
teshilish kuchlanishini keskin oshiradi. 

Download 6,12 Mb.