|
-Mavzu: Sabzavotlarni ozuqali eritmalar bilan turli substratlarda va substratsiz yetishtirish hususiyatlari
|
| bet | 34/186 | | Sana | 23.05.2024 | | Hajmi | 16,04 Mb. | | #250922 |
Bog'liq Himoyalangan yer sabzavotchiligi. 2021-2022 umuka 11-Mavzu: Sabzavotlarni ozuqali eritmalar bilan turli substratlarda va substratsiz yetishtirish hususiyatlari.
Reja:
Biologik usulda isitish.
Sanoat korxonalarining chikindi issiqliklari bilan isitish.
Biologik usulda issitish qo‘llanilganda issitish qurilmalari.
Tayanch iboralar: Biologik usulda isitish, Sanoat korxonalari, pikirovka, maysa, o‘g‘it, urug.
11.1. Biologik usulda isitish.Ushbu usulda isitish uchun go‘ng, uy-ruzgor chikindilari kabi biologik yoqilg‘ilar issiqlik manbai bo‘lib xizmat qiladi. Mikroorganizmlarning, asosan aerob bakteriyalarning faoliyati natijasida biologik yoqilg‘i parchalana boshlaydi va anna shu jarayon davomida issiqlik ajralib chikadi.
Gushtning aerob parchalanish protsessii shiddatli kechadi va 2-3 oyda tugallanadi, shu davr mobaynida xarorat 70-72 darajaga kadar kutariladi. Bunday yuqori xarorat bakteriyalarga xalokatli ta’sir etadi. Shu sababli xarorat 75 darajadan oshganda kizigan go‘ngda bakteriya mikdori keskin kamayib, sirtida ok gubor – mogor zamburug‘lar mitseliylari paydo bo‘ladi. Juda kizib ketgan okish go‘ng yoki kuyundi issiqlik chiqarish xossasini yukotadi va biologik yoqilg‘i sifatida foydalanish uchun yaroksiz bo‘lib koladi. Go‘ngning anaerob (kislorodsiz) chiqish protsessii sekin kechib, bir necha oy davom etadi va bu jarayonda uning xarorati salgina kutariladi xolos.
Bush joylangan go‘ng ichiga osongina kirib, aerob bijgish protsessii sodir bo‘ladi va bunda kup mikdorda issiqlik ajralib chikadi. Zich joylashgan go‘ngda anaerob bijgish protsesslari Ko‘proq sodir bo‘ladi va parchalanish xarorati o‘ncha kutarilmaydi. Biologik yoqilg‘ining yonish xarorati uning tarkibidagi namlikka xam bog‘liq, 70 foiz chamasidagi namlik aerob bakteriyalar rivojlanishi uchun ayniksa qo‘laydir.
Namlik go‘ngda kup bulsa, havo yetishmasligi sezila boshlaydi, natijada anaerob sharoit vujudga keladi. Bundan tashqari, go‘ng tarkibida namlik kup bulsa, havo yetishmasligi sezila boshlaydi, natijada anaerob sharoit vujudga keladi. Bundan tashqari, go‘ng tarkibida namlik kup bulsa, issiqlikni talay qismi shu namlikni buglatishga sarf bo‘ladi.
Biologik usulda issitish qo‘llanilganda issitish qurilmalari qurish talab kilinmaydi. Bunda yoqilg‘i parchalanganda parnik- teplitsa tuprogi, chirindi – stakanchalar tayyorlash uchun yoki ugit sifatida ishlatiladigan chirindi xosil bo‘ladi. Biologik yoqilg‘ining parchalanish jarayonida o‘simliklarning usishi va rivojlanishiga foydali ta’sir etadigan karbonat angdrid ajralib chikadi. Biologik yoqilg‘ini kamchiligi shundaki unda xaroratni bir me’yorda sozlab turish mumkin uni jamgarish va ish joyiga tashish uchun anchagina chikim bo‘ladi.
Quyosh nurlari orqali isitish - quyosh nurlari ekin o‘stiriladigan inshoatlariga tushgach, tuproqni o‘simliklarni devorlarini, inshoatlarni boshqa qismlarini kizdirib, issiqlik nurlariga aylanadi. Bu protsess o‘simliklar o‘stiriladigan inshoatlarda ochiq maydonga nisbatan xaroratni yuqori bo‘lishiga olib keladi. Ushbu radiatsiya shiddati mavsumga, sutkaning turli paytlariga, atmosferaning xolatiga, joyning geografik kengligiga qarab keskin darajada uzgaradi. Kish mavsumida bir oylik radiatsiya yig‘indisi janubiy mintaqalarda shimoliy mintaqalardagidan 5-10 barobar ortiq bo‘ladi, yozda esa bu tafovut yukoladi.
Quyosh nurlari energiyasi yer satxiga to‘g‘ri va yoyilib tushuvchi quyosh radiatsiyasi shaklida yetib keladi. Quyosh radiatsiyasi esa Himoyalangan yerda o‘stiriladigan o‘simliklar uchun katta axamiyatga ega. Samarkandda utkazilgan tajribalar kursatishicha 22 dekabrda teplitsaning 1 m2 yeriga to‘g‘ri tushuvchi quyosh radiatsiyasidan havo 0,2 daraja bulutli bo‘lganda 470 kkal, bulutlik darajasi 0,9 bo‘lganda esa yoyilib tushgan radiatsiyadan 250 kkal quyosh tushar ekan. Urtacha bulutlik darajasi 0,56 bo‘lganda usha teplitsani uzida 1 m2 tushuvchi nurlardan kirgan radiatsiya mikdori 220 kkal va yoyilib tushuvchi nurlardan kiradigan radiatsiya mikdori 230 kkal ni tashqil qiladi.
Quyosh radiatsiyasining maksimal darajada ko‘paytirish uchun yorug‘lik o‘tkazuvchi shaffof koplama quyosh nurlarini eng kup o‘tkazadigan, issiqlik nurlarini esa mumkin kadar o‘tkazmaydigan materiallardan ishlangan bo‘lishi kerak. Oyna ana shunday xossalarga ega bo‘lgan asosiy material bo‘lib keladi va xamon shunday material bo‘lib kolmokda. Yaxshi sifatli oyna o‘ziga tushadigan yorug‘likning 80-90 % ini 3-5 mm qalinlikdaigi nim ok oyna esa 70-80 % ini utkazadi. Infrakizil issiqlik nurlarini oyna deyarli utkazmaydi, shu bilan birga, u ultrabinafsha nurlarini xam kam (8%) utkazadi. Sintetik plyonkalar spektrning kuzgu kurinadigan qismini oynaga nisbatan kamrok utkazadi, ammo ultrabinafsha nurlarini utkazishda ular oynadan issiqlik nurlarini 80-85%, poliamid plyonka esa 10% utkazadi. Shuning uchun yorug‘lik o‘tkazuvchi turli koplamalar tagida xar xil issiqlik rejimi vujudga keladi.
Markaziy Osiyoda yogdu va issiqlikni ko‘pligi, bulutli kunlar kam bo‘lishi fakat oftob bilan isitiladigan o‘simlik o‘stiriladigan inshoatlar qurish imkonini beradi.
O‘zbekiston gidrometerologiya insituti gelioteplitsa va gelioparniklarni namunaviy loyixalarini takdim etgan. Bular oddiy issiqxona va parniklardan oynalari kush kavatligi bilan fark qiladi va ularda issiqlikning isrof bo‘lishi keskin kamayadi. Shu maksadda urtada 2 sm chamasida oralik koldirilib ikki kavat oyna solinadi. Elektr bilan isitish keyingi yillarda yirik elektr stansiyalari ishga tushirilishi, qishloq xujaligi korxonalarini elektr energiyasi bilan ta’minlashni arzonlashtiradi. Shu boisdan ayrim xo‘jaliklarda parnik – issiqxonalarni isitishda elektr energiyasidan foydalanib kelinmokda. Ushbu usulning afzalligi sistemani doimiyligida bo‘lib, bu xol xaroratni tez va osongina rostlash isitish asboblarini avtomat ravishda ulash va uzib kuyish imkonini beradi: bundan tashqari, uskunalar doimo ishga shay, oddiy va kimmat emas. Teplitsaning 1 m2 maydoniga to‘g‘ri keladigan uskunalar kiymati markazlashtirilgan sharoitda suv bilan isitishda kimmat tursa, elektr bilan isitishda juda arzonga tushadi. O‘simlik o‘stiriladigan inщoatlarni kiska muddat davomida isitish lozim bo‘lgan kezlarda elektr bilan isitish ayniksa qo‘l keladi. Ushbu xolat Markaziy Osiyoda uchrab turadi bu esa biologik usulda isitiladigan parniklarni elektr orqali isitiladigan parniklarga almashtirish imkonini beradi.
Elektr bilan isitiladigan parniklar xilma-xil bo‘lib quyidagi konstruktiv elementlardan tashqil topgan bo‘ladi.
Parnik chuqurini tubida kum katlami ichiga bir necha kator kilib yetkazilgan va kuchlanishni pasaytirib beruvchi transformatordan 50 v kuchlanishli tok kelib tushuvchi 4-7 mm diametrli izolyatsiyalanmagan pulat sim bilan isitiladi. Shuningdek, inshoatlarni elektr kalariferlar yordamida xam isitiladi. Bunda ichiga vetilyator tuproq ichiga yotkizilgan kuvirlar buylab utkazib turadi. Xuddi shunday kuvurlar orqali issiq havo inshoat ichiga beriladi. Bu kaloriferar issiqxona ichiga yoki maxsus xonalarga joylashtirilishi mumkin. Ushbu usulning afzalligi shundaki, undan foydalanish oson va inshoatlar ichida ishlash xavfsizdir.
Markazlashtirilgan tartibda suv bilan isitish zamonaviy issiqxonalarning namunaviy loyixalarida markazlashgan tartibda suv bilan isitish sistemalari ko‘zda tutilgan. Bu sistemaga isitilgan suv ta’minlaydigan 2-4 kozon, magistral isitish kuvurlari, bu kuvurlar orqali issiqxona ga issiq suv kelib turadi va yana kozonlarga kaytib boradi, shuningdek isitish asboblari metal va asbest - sement kuvirlar, registorlar xam kiradi, bular devorlaryoniga urnatiladi yoki stelajlar tagiga va shiftiga osib qo‘yiladi. Tuproqni isitish uchun metal kuvirlar ishlatiladi beton metalni korroziyadan saklaydi. Kuvurlar ichida suv tabiiy ravishda okib keladigan va sun’iy usulda aylanib turadigan bo‘lishi mumkin. Tabiiy ravishda aylanib turish issiq suv bilan sovigan suvning solishtirma ogirligi urtasidagi tafovut xisobiga vujudga keladi va bu usul kichik issiqxonalarda qo‘llaniladi. Yirik issiqxonalarda nasos kurilmasi yordamida suvni (majburiy) ravishda xarakatlantirish sistemasi kuriladi.
Qishqi issiqxonalarni isitish uchun suv xarorati 80-100 daraja atrofida, baxorgi issiqxonalarni va ertangi parniklarni isitish uchun 60-70 daraja, kechki parniklarni isitish uchun 40-50 daraja bo‘lgani ma’qul. Markazlashtirilgan tartibda suv bilan isitishda yoqilg‘i va ishchi kuchi tejaladi, issiqxonalarning xarorati bir me’yorda bo‘ladi va osongina sozlab turish imkoni bo‘ladi, shu bilan birga ular yongin jixatidan xafsizdir. Ushbu usuldagi isitish sistemasining ishlatishda (kumir, mazut, tabiiy gaz va salyar moyidan) foydalaniladi. Ularning issiqlik berish kobiliyatidan to‘la 70-80 % foiz foydalaniladi.
|
| |
