Tuproqdagi harakatchan fosfor

Zarafshon vodiysida tarqalgan tuproq tiplari singdirish sig’imida Ca ² va Mg ² kationlarining ko’pligi va karbonatlarning miqdori yuqoriligi esa qo’llaniladigan fosforli o’g’itlarning tuproqda kimyoviy singdirilishini tezlatib, foydalanish koeffitsientining pasayishiga olib keladi.

Ko’plab tadqiqotlardan ma’lumki, fosforli o’g’itlardan foydalanish koeffitsienti 10-15% dan oshmaydi.Ayniqsa, bu holat tuproqdagi karbonatlar miqdori 6-9?n oshganda yaqqol namoyon bo’ladi.

Fosforli o’g’itlar samaradorligi o’simliklarning fosforga bo’lgan talabi, tuproqdagi fosfatlar miqdori, o’g’itlardan fosfor o’zlashtirishi, tuproqdagi karbonatlar miqdori, tuproq eritmasi muhiti, organik va mineral fosforning tuproqdagi nisbati kabi bir qancha omillarga bog’liq.

Zarafshon vodiysi tuproqlari unumdorligi va fosfat rejimiga antropogen omillarning ta’sirini o’rganish maqsadida 2007 yildan boshlab dala tajribalari olib borilmoqda.Dala tajribasi Oqdaryo tumani o’tloq tuproqlari sharoitida olib borilmoqda.

Oqdaryo tumani - Samarkand viloyatidagi tuman. 1926 yil 29 sentabrdatashkil etilgan. Ishtixon, Pastdargʻom, Samarkand, Jomboy, Payariq tumanlari bilan chegaradosh. Maydoni 0,37 ming km². Aholisi 101,7 ming kishi (2000). O.

O’suv davri oxiriga kelib ammofos va ammofosfat o’g’itlari o’rtasida P₂O₅ miqdoriga ta’siri bo’yicha keskin farq kuzatilmasada, ammofosfat variantida biroz ustunlik kuzatiladi.

Poliammofos variantida o’suv davri oxiriga kelib tuproqdagi harakatchan fosforning miqdori,dastlabki ko’rsatkichdan ko’p bo’lishi kuzatilgan.

Polifosfat tipidagi o’g’itlarning tuproqdagi harakatchan fosfor miqdoriga ta’siri bo’yicha an’anaviy o’g’it ammofosdan ustun kelishi ushbu turdagi o’g’itlar fosfat komponentining tuproq kalsitlari bilan hosil qilinadigan murakkab birikmalari va komplekslari bilan bog’liq.

Zarafshon vodiysi tuproqlar sharoitida g’o’za o’simligi o’sishi va rivojlanishi uchun harakatchan fosfor miqdorini oshirishda poliammofos ammofos va ammofosfatdan ustun kelishi aniqlangan.

1.3. Oraliq ekinlar va ularning tuproq mikrobiologiyasiga ta’siri

Yerlardan samarali foydalanish,ularning unumdorligini saqlash va oshirish doimo dolzarb muammolardan hisoblangan.Ma’lumki Respublikamizning tabiiy- iqlimi sharoitlari,kuzgi – qishki va erta bahorgi davrda 5⁰C dan yuqori bo’lgan 1500⁰C haroratni to’plashga imkon beradi.

P=1,6 %

Jadval ma’lumotlari tahlil etilganda shu narsa ma’lum bo’ldiki, oraliq ekinlarning ta’sirida g’o’za hosildorligi yillar davomida nazorat variantlariga nisbatan o’rtacha 2,3-3,3 sentnergacha yuqori bo’lishi hisobga olindi.Ayniqsa siderat ekinlarni yakka holda yemas, balki aralashma holda ekilganda ularning samaradorligi yanada yuqori bo’lishi e’tiborga molikdir.

Ma’lumki, keying yillarda ekinlar strukturasida boshoqli don o’simliklarini salmoqli o’rinni egallab keng maydonlarda ekilganligi sababli, almashlab ekish tizimida ham, katta o’zgarishlar yuz bermoqda, ya’ni beda-g’o’za almashlab ekish o’rniga qisqa rotasiyali navbatlab ekish keng maydonlarga joriy etilmoqda.Shuni ye’tiborga olib tuproqlarda organik moddalarni to’planishning zarur choralaridan hisoblangan usullari-asosiy ekin yig’ib olingandan so’ng, ularni o’rniga dukkakli takroriy ekinlar ekish, oraliq ekinlarni parvarish qilib “ko’k” o’g’it sifatida foydalanish tuproq unumdorligini oshirishda shu kunning ustuvor zaruriy tadbirlaridan hisoblanadi.

Yuqorilardagiga asoslanib O’zbekiston Paxtachilik ilmiy-tadqiqot Institutining Samarqand filialida ushbu mavzu bo’yicha dala tajribalari olib borilgan.

Tajriba filialining №2 brigadasida o’tloq-bo’z tuproq sharotida bajarilgan [36].

Tajribada oraliq ekin sifatida: javdar, perko, ko’k no’xat (gorox), raps ekinlari ekilib ularning o’sishi, rivojlanishi va ko’k massa (biomassa) to’planishi qiyosiy o’rganildi.Oraliq ekinlar to’plangan biomassa bahorda dalaga g’o’za parvarish qilindi va oraliq ekin turlarining paxta hosildorligiga ta’siri o’rganildi.

Shuning bilan birga tajriba dalasida kuzgi va bahorgi muddatlarda shudgorlash ham bir-biriga solishtirib nazorat variant tariqasida o’rganildi.

Tajriba dalasiga kuzda paxta hosili yig’ib olingandan so’ng, (oktabrni birinchi dekadasida) KPX – 4 rusumli kultivator yordamida g’o’za qator oralari yumshatilinib oraliq ekinlarining urug’lari ekildi va sug’orish joylari olinib sug’orildi.

Erta bahorda har gektar maydon hisobiga 70 kg me’yorda azot o’g’iti berilib sug’orildi.

O’tgan yillarda bahor faslining ancha iliq kelganligi sababli, oraliq ekinlarni jadal o’sishi kuzatildi.Natijada aprel oyining ikkinchi dekadasida (17-aprelda) oraliq ekinlar tomonidan to’plangan ”biomassa” KIR-1,5 agregati yordamida maydalanib, yerga sochilib, so’ngra qo’sh yarusli plug yordamida haydalib yerga ko’mildi.

Tajribada o’rganilgan oraliq ekinlarning to’plangan biomassasi ularni haydash oldidan aniqlangandi.Ma’lum bo’lishicha javdar o’simligi ekilgan variantda har gektar maydon hisobiga yer ustki qismi 338 sentner, raps bilan perko o’simliklari massasi 322-324 sentner, ko’k no’xatni to’plagan massasi 303 sentnerni tashkil qildi.

O’tkazilgan tajribalardan olingan ma’lumotlarni ko’rsatishicha, shudgorlash turli muddatlar o’tkazilganda va har xil oraliq ekinlar kuzda ekilib ularning to’plagan biomassasi ko’k o’g’it sifatida foydalanilgandan so’ng ularning o’rniga g’o’za o’stirilganda paxta hosilini miqdoriga ijobiy ta’siri borligi aniqlandi (1.3.2-jadval). Jadval ma’lumotlarini ko’rsatishicha, g’o’zalarning nihol qalinligi kuzda va bahorda shudgorlangan variantlarda oraliq ekinlarning biomassasi haydalgan variantlarga nisbatan sezilarli darajada yuqoriligi aniqlandi.Bunga sabab,bizlarni kuzatuvimizni ko’rsatishicha, oraliq ekinlarning biomassa haydalgan variantlarda ularning jadal tarzda parchalanishi sababli ayrim o’simliklarni nobud bo’lishidir.

Tajriba dalasida paxta hosili kuzda shudgorlangan dalada o’rtacha har gektar maydon hisobiga 30,2 sentnerni,bahorda shudgorlangan dalada 28,3 sentnerni tashkil etdi.

1.3.2-jadval

Har gektar hidobiga: N₂₀₀ P₂O_5 140 K₂O₁₀₀ SX %=1,08

Oraliq ekinlar o’stirilib ularning biomassasi “ko’k o’g’it” sifatida foydalangan variantlarda paxta hosili o’rtacha 31,7-34,1 sentnerni tashkil qilib, eng yuqori hosil ko’k no’xat (gorox) ekilib uning to’plagan biomassasi haydalgan 5- variantda (34,1 s/ga) hisobiga olindi. Shuningdek raps ekilgan variantda ham, paxta hosili o’rtacha 33,0 sentnerni tashkil qilib nazorat variantlariga nisbatan yuqori hosildorlikni ta’minladi.

Dehqonchilik madaniyatini yuqori pog’onalarga ko’tarish,sug’oriladigan yerlardan oqilona foydalanish va ularni unumdorligini oshirish, fan va texnika yutuqlarini hamda ilg’orlar tajribalarini amaliyotda qo’llash ko’p jihatdan chora tadbirlarni amaliyotda qo’llash ko’p jihatdan chora tadbirlarni to’g’ri joriy qilishga bog’liq.Ilmiy jihatdan asoslangan va xo’jaliklarning tuproqlariga mos keladigan chora tadbirlarni joriy qilish, ishlab chiqarish omillaridan unumli foydalanish, uning samaradorligini oshirish imkonini beradi[25].

1.3.3-jadval

Tipik bo’z tuproqlarning morfologik ko’rsatkichlari

(Maxsudov X.M.,2010)

Kesmalar raqami.	Qiyalik va ekspozitsiyalar	Gumus qatlamining qalinligi,sm. (A B1B2)	Karbonatlarning yuqori chegarasi,sm		Gips to’plangan chegarasi,sm	Haydalma qatlamning rangi
			Psevdomiseliy	Konkresiya
Lyossimon yotqiziqlarda tashkil topgan tipik bo’z tuproqlar, tog’oldi to’lqinsimon tepalikli relef
K.1. Suv ayirgich,kuchsiz eroziyalangan		56	22	31-56	Yo’q	Bo’z
K.2. Qiyalikning o’rta qismi, kuchsiz eroziyalangan.	Shimoliy ekspozisiya,60	52	0-19	-	-	Bo’z kulrangda tuslanadi
K.3. Qiyalikning o’rta qismi, o’rtacha eroziyalangan.	Janubiy ekspozisiya,4,5-50	41	-	8	-	Bo’z kulrangda tuslanadi

Insoniyatning biosferaga ta’siri global xarakterga ega bo’lib, har doim ham ijobiy tasir korsatmaydi,Akademik Vernadskiy “Noosfera” atamasini geokimyoviy nuqtai nazaridan o’rganib chiqib: “bu insonlar tomonidan ongli va asosan ongsiz ravishda kimyoviy keskin o’zgaruvchi biosferadir...”, deb yozgan [4].

Tuproq tarkibidagi og’ir metallarning bo’lishi o’simliklar uchun kerakli elementlar bo’lsa (temir, marganes , molibden, mis , rux, kobalt) ba’zi bir elementlar (simob, qo’rg’oshin, mishyak, nikel, xrom) tuproq tarkibidagi mikroorganizmlarga hamda o’simliklarga toksik ta’sir etadi.

Zarafshon vohasi tuproqlarida ilmiy izlanishlar olib borgan olimlarning tuproq tarkibidagi og’ir metallarning to’planishi bo’yicha bir qancha ishlar bajarganligi bizga ma’lum.

Zarafshon vohasidagi sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlarda batafsil o’rganish bo’yicha olimlardan X.T. Risqiyeva (2005) , O.Fayzullayev (2000), M.K. Abduraximov (2002), S.K.Rasulov (2002), A.Radjabov, B.Bozorovlar (2002) malumotlarida tuproqlar tarkibini ifloslantiruvchi bir qancha kimyoviy zaxarli toksikantlar bilan ifloslanishi aytib o’rganilgan.

Tuproq tarkibini aniqlash bo’yicha bajarilgan kimyoviy tahlillar tuproqshunoslikda umumqabul qilingan uslublardan foydalanildi.

2003 yil kuzgi kuzatuvlar natijalariga ko’ra ko’pgina tuproqlardagi qo’rg’oshin, xrom va nikel miqdori chegaraviy ruhsat etilgan miqdorlardan kam bo’lib umuman olganda tuproq biotasi va uni o’rab turgan muhitga zaxarli ta’sir ko’rsatmaydi. (1.3.4-jadval)

Urgut va Pastdarg’om tumanlari tuproqlarida qo’rg’oshin miqdori 0.5-0.9 mlg / kg atrofida bo’lib elementning tuproq kesimi bo’ylab tarqalishi deyarli bir tekis , bazi hollarda uning miqdorini kesma bo’ylab pastga qarab sezilarsiz kamayishi aniqlangan (kesma 1:6) , bazan uning 100-130 sm li qatlamda to’planishi kuzatiladi (kesma1:2).

Ishtixon tumani tuproqlari tarkibidagi qo’rg’oshin miqdori boshqa o’rganilgan obektlarga nisbatan yuqoriroq bo’lib 0.5-6.8 mlgr/kg atrofida o’zgaradi. Kuchsiz sho’rlangan, og’ir qumoqli qadimdan sug’oriladigan o’tloq allyuvial tuproqlarda (kesma 25) metallning 55-145 sm li qatlamda to’planishi aniqlangan, uning miqdori 55-80 sm li qatlamda eng yuqori ko’rsatkichga yetadi (6.8 mlgr/kg).

Shu bilan birga metal ehtimol , tuproqlarning loyli minerallari tomonidan singdirilgan , shu sababli tuproqda uning harakatchan shakllari topilmagan.

O’rganilgan hududlar tuproqlaridagi xrom miqdori juda kam miqdorlarda uchraydi. Ularning kimyoviy va biologik xossalariga sezilarli ta’sir ko’rsata olmaydi.

Xromning tuproq kesmasi bo’ylab tarqalish xarakteri qo’rg’oshinning tarqalishiga mos keladi va deyarli bir tekis buladi.

bo’ylab harakat qilib , ekologik muvozanatning buzilishiga olib keluvchi kuchli salbiy omil bo’lib xizmat qiladi (1.3.4-jadval)

Aynan metallarning suvlar tarkibida mavjudligi bilan tuproq kesimidagi nikel va xrom miqdoridagi sezilarli oshishini tushuntirish mumkin. Mintaqa tuproqlarining nisbatan og’ir mexanik tarkibi, ular tarkibida ilsimon fraksiyalarning mavjudligi tuproqlar tomonidan sug’orish suvlari va bug’lanish natijasida sizot suvlari bilan tuproq kesimi bo’ylab harakatlanuvchi metallarni singdirishni kuchayishiga yordam beradi.

Sug’oriladigan suvlar tarkibidagi nikel miqdori ayrim hollarda 0.02 mlgr /l dan oshadi o’rganilayotgan hudud suvlarida esa bu ko’rsatkich 10 va undan ko’p marta oshadi(Alekseyev Yu.V.,1987).

Hududning dengiz sathidan mutloq balandligining pasayishi, cho’l mintaqa tuproqlariga o’tishi va sanoat shahri- Navoiyning yaqinligi munosabati bilan , tuproqlardagi og’ir metallar miqdori sezilarli oshadi va tuproqlarni bazi joylarda nikel bilan ifloslanishini va barcha joylardagi tuproqlar kesimining quyi qatlamlarida to’planish tendensiyasi bo’lgan xromning toksik yuqori miqdorlari mavjudligi qayd etilgan.

Zarafshon daryosi o’rta va quyi oqimi turli geomorfologik mintaqa tuproqlari va suvlaridagi zaharli birikmalarning miqdori, o’rta oqim tuproqlarining og’ir metallar bilan kuchsiz ifloslanganligini, ularning yil mavsumlari bo’yicha yuqori dinamikasi mavjudligini takidlash imkonini beradi.

Tuproqlarning zaharliligini pasaytirish , o’simliklarni o’rab turgan atrof muhitning ekologik holatini yaxshilash yo’llarini izlash , tuproqlarga har qanday ta’sir minimum qonuniyatiga bo’ysinishi lozim, yani eng kam miqdorda bo’lgan omil yoki elementni to’ldirish kerak degan xulosaga kelish imkonini berdi. Tuproqlarga zaharli kimyoviy birikmalarning va og’ir metallarning zaxarli ta’sirini kamaytirish , shuningdek ularning suvlarga migratsiyasini va trofik zanjirga ko’chishini organik og’it (go’ng) qo’llash yo’li bilan pasaytirish mumkin. Uning me’yori qat’iy belgilangan bo’lishi lozim, chunki organik moddaning yuqori miqdorlari qo’llanilishi pollutantlarning atrof