Kardanli uzatmaning tuzilishi

Kardan vali
K ard an vallari 
tru b asim o n k o ‘rin ish d a b o ‘lib, p o ‘latd an
tay yo rlanadi va ikki uchiga vilkalar payv an dlanad i. A v to m o ­
b illa rn in g tran sm issiy asid a q o ‘sh alo q h a m d a o c h iq tu rd ag i 
b itta aso siy k a rd a n v ali y o k i aso siy va o ra liq ta y a n c h g a
o ‘rnatilgan oraliq valli k ard an u zatm alari o ‘rn atiladi.
12.4. ASO SIY UZATMANING VAZIFASI 
VA TURLARI
Z am o n av iy av tom o billarda o ‘lcham lari va m assasi nisbatan 
k a tta b o ‘lm ag an , tezy urarlig i hisob iga, y u q o ri q u w a t hosil 
qiladigan dvigatellar qo41anilm oqda.
B iro q s h u n g a q a ra m a y , b u d v ig a te lla r v a lla r id a h o sil 
boM adigan b uro v ch i m o m e n t (ag ar bu m o m e n tn i o ‘zg artir- 
m a sd a n t o ‘g ‘r i d a n - t o ‘g ‘ri a v to m o b iln in g y e ta k c h i g ‘ild i- 
raklariga uzatilsa) avtom o bilning turli y o ‘l sh aro itlarid a yura 
o lish id a y etarli em as. A v to m o b iln in g h a ra k a tla n ish i u c h u n
un in g yetakchi gN ldiraklaridagi bu ro vch i m o m en tn i oshirish 
qism an u z a tm a la r qutisi y o rd am id a bajarilishi aytib o ‘tilgan.
Lekin av to m o bil ish m o bayn id a k o ‘p vaq t n isb atan katta 
tezlik bilan to ‘g ‘ri u zatm ad a h arak atlan ad i.
D em ak , to ‘g ‘ri u zatm ad a dvigatel validagi burovchi m o m en t 
o ‘z g a r m a s d a n , y a ’ni a v to m o b iln in g y u ra o lis h id a y e ta rli 
b o ‘lm agan h o ld a yetakchi g ‘ildiraklarga uzatilgan b o ‘la r edi. 
S h u sababli avto m o b iln in g y etakchi g ‘ildiraklaridagi burovchi 
m o m en tn i (aylan ish lar chastotasini kam aytirish hisobiga) zaru r 
m iq d o r g a o s h ir is h u c h u n tr a n s m is s iy a g a a s o s iy u z a tm a
kiritilad i.
Asosiy u zatm alar, ilashishdagi tishli gN ldiraklarning soniga 
q arab , yakka yoki q o ‘shaloq b o ‘lishi m u m k in .
Y akka u z a tm a b ir ju ft tishli g ‘ildirak dan, q o ‘sh alo q u zatm a 
esa ikki ju ft tishli g ‘ildiraklardan iborat. Y akka u z atm alar o ‘z 
n a v b a tid a s ilin d rik , k o n u s s im o n , g ip o id li y o k i c h e rv y a k li 
b o ‘lishi m u m kin.
Q o ‘sh alo q u z atm alar esa o d a td a , b ir ju ft k o n u ssim o n va 
b ir ju ft silind rik tishli g h ld irak lard a n tashkil to p ib , u la r o ‘z 
n a v b a tid a k o ‘p rik o ‘rta s id a y ax lit jo y la s h g a n — m a rk a z iy
303

u z a tm a yoki ikki qism ga b o ‘lingan, ajratilgan u z a tm a boMishi 
m u m k in . Y akka u z a tm a la r k o ‘p in c h a yengil yo ki o ‘rta yuk 
k o ‘ta ra o lad ig an av to m o b illard a q o ‘llaniladi.
G ip o id li asosiy u z a tm a la r, d v ig ateli o ld id a va y etak ch i 
k o ‘p rig i o rq a d a jo y la s h g a n b a r c h a y e n g il a v to m o b illa rd a , 
sh u n in g d ek , yuk avto m o b illarid a (G A Z -5 3 A ) q o ‘llaniladi.
S ilindrik asosiy u z atm alar dvigateli k o ‘n d alan g joylashgan 
old
y u ritm a li yengil a v to m o b illa rd a q o ‘lla n ila d i (N eksiy a, 
T iko , V A Z —2108).
12.5. D IF F E R E N S IA L
M a ’lu m ki, avtom obil bu rilay o tg an d a u n in g g ‘ildiraklari h ar 
xil y o ‘l bosib turli c h a sto ta d a aylanadi. M asalan , avtom obil 
b u rila y o tg a n d a u n in g ta s h q i g ‘ild ira g i ic h k i g ‘ild ira k la rig a
q arag an d a k o ‘p ro q y o ‘l bosib tez aylanadi.
G ‘ild irak lar b u n d ay turli 
c h a s to ta d a aylanishi av to m o ­
b ilning no tekisliklarda ( to ‘g ‘ri y o ‘n alish d a) h a rak a tlan g a n d a, 
sh u n in g d ek , g ‘ildiraklar h a r xil d ia m e trg a (sh in alarn in g yoki 
havo bosim i tu rlich a b o ‘lganda) ega b o ‘lgand a h am r o ‘y be rad i. 
Y etakchi b o ‘lm agan oldingi g ‘ild irak larn i b ir-b irig a nisbatan 
tu rli c h a s to ta d a m u staq il ay lan a o lish in i t a ’m in lash u ch u n
u larn i o ‘zaro b o g ‘liq boN m agan o ‘qlarga o ‘rn atilg an b o ‘ladi. 
D ifferen sialn in g vazifasi av to m o b iln in g b u rilish id a yoki n o te ­
kisliklarda h arak atlag an id a burovchi m o m e n tn i y etak ch i gkildi- 
raklarga taqsim lash bilan ularni turli tezlik da aylan a olishini 
t a ’m inlashd ir. A vtom obillarda asosan sh estern ali va ku lach ok li 
d ifferen siallar ishlatiladi.
S h e s te rn y a li d iffe re n s ia la r k o n s tru k s iy a s i b o ‘y ic h a b ir- 
m u n c h a oddiy.
12.6. K O T R IK L A R
K o ‘p rik lar o ‘rtadagi vositachi agregat b o ‘lib, b ir to m o n d a n
k u zo v ( r a m a ) d a n tu s h g a n o g ‘irlik n i g ‘ild ira k la rg a u z a tsa , 
ikk inch i to m o n d a n y o ‘l n o te k islik la rid a n hosil b o ‘layotgan 
turtkilarni kuzov (ram a)ga beradi. K o ‘prik larn in g vazifasi kuzov 
va ram a n i u larn in g yuklari bilan ush lab tu rish h am d a ulardan 
tik y o ‘n alish d a t a ’sir etuvchi yu k lam an i g ‘ildiraklarga uzatib,
304

sh u bilan b ir v aq td a g ‘ildirak dan kuzov (ram a)g a to rtu v ch i, 
to rm o zlo v ch i, y o n d a n ta ’sir etuv chi k u c h la m i uzatishdir.
G ‘ildiraklarga q o 'y ilg an vazifalarga k o ‘ra (yetaklovchi va 
y e ta k la n u v c h i- b o s h q a rilu v c h i, u sh la b tu ru v c h i) k o ‘p rik la r 
y e ta k c h i, y e ta k c h i-b o s h q a r ilu v c h i, b o s h q a rilu v c h i, u sh la b
tu ru v ch i, k om b inatsiyalashgan tu rlariga b o ‘linadi.
Y e ta k c h i k o ‘p rik k u zo v (ra m a )g a y e ta k c h i g ‘ild ira k d a n
to rtish ja ra y o n id a n itaru v ch i k u ch n i, to rm o zlash ja ra y o n id a 
esa to rm o zlo v ch i k u ch ni u zatish vazifasini bajaradi.
Y etak c h i k o ‘p rik k a m isol ta riq a sid a Z IL -1 3 0 , K am A Z - 
5320, M A Z -52 5, D am as avtom o billarin in g keyingi k o ‘prik- 
larini m isol qilib k o ‘rsatish m u m k in . Y etakchi k o ‘prikka u ning 
o ‘zi, asosiy u z a tm a , differensial, y arim o ‘q, g ‘ildiraklar kiradi.
Y etak ch i k o ‘p rik ning asosi b o ‘lib bikr g ‘ovak to ‘sin hisob- 
lanadi va u n in g ikki c h e tid a p o d sh ip n ik lard a yetakchi g ‘ildirak 
g u p c h a k la ri, ic h id a esa asosiy u z a tm a , d iffere n sial, yarim
o ‘qlar, tash qarisid a g‘ildirak uzatm asi (M A Z , K am A Z ) jo ylash - 
tirila d i.
12.7. O SM A LA R
O sm a av to m ob il yurish q ism ining bir b o ‘lagi b o ‘lib, kuzov 
(ram a)n i g‘ildiraklar bilan b o g ‘laydi.
A v to m o b il y o ‘li n o te k islik la rd a n ib o rat b o ‘lib, u la rn in g
tu rtk ilari kuzovga uzatilishi natijasida yuk yoki yoMovchiga 
salbiy ta ’sir qiladi. Bu t a ’sirni k am aytirish u ch u n kuzov va 
g‘ildirak o ‘rtasiga elastik qism (ressora, p ru jin a, p nev m oballon
va h .k.) kiritish kerak.
Y e ta k c h i g ‘ild ir a k la r d a n y e ta k la n u v c h ila r g a ita ru v c h i 
k u ch n i uzatish va to rm o zlan u v ch i g ‘ildiraklardagi to rm o z kuchi 
y o rd a m id a a v to m o b iln in g
k in e tik en erg iy asin i 
s o ‘n dirish 
u c h u n g ‘ildirakni kuzov b ilan bogMaydigan k u ch lam i qabul 
etu v ch i y o ‘n altiru v ch i rich ag lar zarur. Y o ‘l notekislik laridan
t a ’sir etay o tg an tu rtk ila rd a n hosil b o ‘layotgan teb ran ish larn i 
s o ‘ndirish ham kerak.
O s m a la r to r t u v c h i v a t o r m o z lo v c h i k u c h l a m i , y o ‘l 
n o te k is lik la rid a n ho sil b o ‘la y o tg an tu rtk ila rn i q ab u l q ilib , 
m e ’yoriy d arajagacha kam aytirish h am d a teb ran ish am rlitudasi 
va davom iyligini k am aytirish vazifasini bajaradi.
20 — Q o d i r o v , S . M .

Download 8,29 Mb.