Aytib o’tish kerakkim, oddiy programmalarda “yashiriladigan” elementlarni tashkil qilish shart emas

x, y: integer; color: word;

Constructor Init(ax, ay: integer; acolor: word);

Procedure Draw(acolor: word): virtual;

Procedure Show;

Procedure Hide;

Procedure MoveTo(dx, dy:integer);

End;

Kostruktorning asosiy vazifasi ob’ekt maydonlarini aniq qiymatlar bilan to’ldirishdir. Bir ob’ektning har xil nusxalari (ekzimplyarlari) faqat qiymatlari bilan, ya’ni maydonlar qiymatlari bilan farq qiladi. Keltirilgan misolda Init konstruktori nusxani to’liq aniqlash uchun ma’lumotlarni ax, ay, acolor parametrlari orqali qabul qiladi.

Draw protsedurasi TGraphObj ob’ektining avlodlarida turlicha ishlatilib har xil figuralarni (nuqta- PutPixel, chiziq- Line va hokazo) tasvirlash (chiqarish) uchun qo’llaniladi.

Ob’ektning hamma xususiyatlarini tasvirlash uchun ob’ekt metodlarini ochib berish, ya’ni protsedura va funksiyalarni tasvirlash kerak. Tasvirlash (protsedura va funksiya) ob’ektni tasvirlashdan keyin joylashtirilishi talab qilinadi.

Bu qoidalarni hisobga olib tasvirlashni davom ettiramiz va quyidagilarni hosil qilamiz.

Type



End;

Begin x:=ax; y:=ay; color:=acolor; end;

Procedure TGraphObj.Draw;

Begin;

End;

Begin Draw(Color) end;

Procedure TGraphObj.Hide;

Begin Draw(GetBKColor) end;

Procedure TGraphObj.MoveTo;

Begin Hide; x:=x dx; y:=y dy; Show end;

Metodlarni tasvirlash jarayonida Metod nomidan oldin ob’ekt nomi qo’shiladi, ya’ni metodning tarkibiy (murakkab-составное) nomi hosil bo’ladi. Bunday nomlanish aniq bir protsedurani nimaga qarashli ekanligini bildiradi. Ob’ekt maydonlarini protseduralarda qayta tasvirlash mumkin emas. Masalan, bu fragment

Constructor TGraphObj.Init;

Var

x, y: integer; color:word; {Xato!}

Ko’rinib turibdikim, abstrakt ob’ekt TGraphObj ekranga ma’lumot chiqarish uchun ishlatilmayabdi. Shuning uchun uning metodi Draw ish bajarmaydi. Ammo Hide, Show va MoveTo metodlari Draw metodiga murojaat qilib ish bajaradi.

1. 
   Ob’ekt nima? Uning xususiyatlarini izohlang.
   
2. 
   Texnologiyaning mohiyati nimadan iborat?
   
3. 
   Bu texnologiya qaysi metodlarga asoslanadi?
   
4. 
   Virtual metod nima uchun kerak?
   
5. 
   Texnologiyaning noqulayliklari ham bormi?
   

[5], [8], [11], [13], [16]

1. 
   Interfeysni tashkil qilish asoslari.
   
2. 
   Integrallashgan muhit va interfeys.
   
3. 
   Vizual texnologiya xususiyatlari.
   
4. 
   Texnologiyaning instrumental vositalari.
   
5. 
   Delphi muhiti qulayliklari.
   

Programma ta’minotini yaratishda foydalanuvchi va programma (tizim) orasidagi muloqot turini, ya’ni foydalanuvchi interfeysini tashkil qilish muhim masalaga aylandi. Buning sabalari quyidagilardir:

• 
  Kompyuter bilan muloqot qilish jarayoni foydalanuvchiga qo’shimcha noqulayliklar yaratmasligi kerak;
  
• 
  Muloqot paytida aktivlik (iteraktivlik) programmadan foydalanuvchiga va teskarisi, foydalanuvchidan programmaga o’tishi maqsadga muvofiq;
  
• 
  Interfeysni qulay va tushunarli formalarini ishlab chiqish va standartlash uchun yangi metod va vositalarni loyihalash talab qilinadi.
  

• 
  Ro’yxat;
  
• 
  Tahrirlash satri;
  
• 
  Nishon;
  
• 
  Menyu;
  
• 
  Opsiya;
  
• 
  Esga solish (ko’rsatma);
  
• 
  Instrumentlar paneli: knopkalar, ro’yxatlar va ular bilan bog’liq bo’lgan amallar;
  
• 
  Holat satri va hokazo.
  

Vizual programmalashning asosida oynali iterfeys va vizual dizayn (oro berish) prinsiplari yotadi. “Sichqoncha” manipulyatori vizual (ayonli) ob’ektlar (piktogramma, rasm, panel) yordamida turli xil ilovalarni tashkil qilishga yordam qiladi. Dasturlash bu usulining yana bir qulayligi programmaviy modullardan foydalanib ilovalar yaratish va “satrma- satr” (operatorli) programmalashni qisqartirishga asoslanadi. Bular natijasida programma tuzish jarayoni vizuallash-tiriladi. Ko’rsatilgan xususiyatlarga ega bo’lgan muhitlardan biri Delphi tizimi va uning vizual programmalashga mo’ljallashgan usul va vositalarini tahlil qilamiz.

Delphi muhitida ish ob’ektga-mo’ljallangan programmalash texnologiyasi va programmalash jarayonini vizuallashtirishga asoslanadi. Bu jarayonning negizida ob’ektlarni aniqlash va ular ustida amallar bajarish yotadi. Foydalanuvchi tomonidan ishlab chiqariladigan programma windows- ilovasi hisoblanadi. Programma proekt deyiladi. Natijada biz kompilyatsiya (tarjima) qilingan va Delphi muhitidan tashqari muhitda ham ishlaydigan programmani hosil qilamiz. Proekt bitta yoki bir nechta formalardan tashkil topishi mumkin. Forma programma oynasi bo’lib interfeys vositalarini saqlaydi. Foydalanuvchi bu vositalar yordamida programma bilan Windows-ilova kabi hamkorlik qiladi. Interfeys vositalari interfeysli komponentalar deb nomlanadi va vizual programmalashning tarkibiy birliklaridir.

Formalar va uning har bir komponentasi Object Pascal tilining ob’ekti bo’lib xossalar to’plami va metodlar (harakat, amal, operatsiya) to’plamidan iborat. Xossalar ob’ekt holatini va metodlar esa shu ob’ekt ustida bajariladigan amallarni bildiradi.

Vizual (interfeysli) komponentalar xossalariga quyidagi xarakteristikalar kiradi:

• 
  Nom (name);
  
• 
  Sarlavha (Caption);
  
• 
  Rang (Color);
  
• 
  Matn (Text) va boshqalar.
  

Metodlar ham ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruh metodlari oldindan tizim muhitiga kiritilgan tayyor metodlardir. Ikkinchisi esa, programmalovchi tomonidan yaratiladigan metodlar hisoblanadi.

Modulning tarkibiga quyidagilar kiradi:

• 
  Uses direktivasi. Drektiva proektda standart va boshqa proekt formalardagi modullar ishlatilishi haqida ma’lumot beradi;
  
• 
  Forma tipini tasvirlanishi. Formaga qarashli bo’lgan komponentalar tipini aniqlaydi;
  
• 
  Modul qismprogrammalari ishlatadigan global konstanta, tip va o’zgaruvchilarni tasvirlanishi;
  
• 
  Forma holatlariga aks ta’sirni (reaksiya) tasvirlovchi protseduralar.
  
• 
  Proekt tarkibiga resurs (manba) fayllari ham kiradi.
  

Palitradan kerakli komponentni topib “sichqoncha” yordamida forma oynasiga ko’chirish mumkin. Shu asosda aktiv ob’ekt hosil qilinadi va uning xossalari, holatlari belgilanadi. Bosh oyna quyidagi oynalarni boshqaradi.

1. 
   Ob’ektlar inspektori (nazoratchisi) oynasi.
   

2. 
   Formalar oynasi. Oynada komponentlar (ob’ektlar) saqlanadi. Ular yordamida foydalanuvchi ish jarayonida programma bilan muloqot qiladi, ya’ni ma’lumot kiritadi va ma’lumot oladi.
   

Umuman olganda Delphi muhitida proektni (loyihani) yaratish uchun quyidagi bosqichlarni bajarish kerak.

1. 
   Ishlab chiqarish proektni tashkil qilishdan boshlanadi. (File\New Project).
   
2. 
   Agar proekt mavjud bo’lsa uni ochish kerak. (File\Open Project).
   
3. 
   Proektni to’liq (File\ Save Project) yoki uning alohida fayllarini saqlash mumkin. (File\ Save).
   
4. 
   Proektni kompilyatsiya qilish va bajarish uchun Run\Run yoki SpeedBardagi Run tugmachasini bosib ijro etish kifoya.
   
5. 
   Proekt bilan ish tamom bo’lganda uni yopish (File\Close Project) kerak.
   

Sinov savollari:

1. 
   Interfeysning qaysi turlarini bilasiz?
   
2. 
   Integrallashgan muhit nima?
   
3. 
   Vizual texnologiya xususiyatlari nimadan iborat?
   
4. 
   Texnologiyaning instrumental vositalarini tahlil qiling.
   
5. 
   Delphi muhitida vizual programmalash qanday bajariladi?
   

[8], [13], [14], [15], [16], [18]

1. 
   Бек Л. Введение в системное программирование. М: Мир, 1988
   
2. 
   Богославский А. Системное программирование на Ассемблере для IBM- совместимых персональных компьютеров М: Память, 1992
   
3. 
   Лей Р. Разработка драйверов устройств для MS-DOS. –Рязань: Versus Ltd, 1992.
   
4. 
   Скляров В. Программирование на языке ассемблера: Учеб. пособие. М: Высш. шк., 1999
   
5. 
   Поляков Д., Круглов И. Программирование в среде Турбо Паскаль (версия 5.5). –М: МАИ, 1992.
   
6. 
   Микляев А. Настольная книга пользователя IBM PC. –М: Солон-Р, 2000.
   
7. 
   Поттосин И., Бежанова М. Математическое обеспечение ЭВМ: Инструментарий и обучающие средства/НГУ – Новосибирск, 1996.
   
8. 
   Бобровский C. Delphi 5: Учебный курс. – СПб: Питер, 2000.
   
9. 
   Касьянов В. Поттосин И. Методы построения трансляторов. –Новосибирск: Наука, 1986.
   
10. 
    Вирт Н. Алгоритмы структуры данных = программы. М: Мир, 1986.
    
11. 
    Фаронов В. Турбо Паскаль 7.0. Практика программирования. М: Нолидж, 1999.
    
12. 
    Брябрин В. Программное обеспечение персональных ЭВМ. М: Наука, 1989.
    
13. 
    Андреев А., и др. Новые технологии Windows-2000. –СПБ: БХВ, 2000.
    
14. 
    Фаронов В. Паскаль и Windows. –М: МВТУ, 1995.
    
15. 
    Бежанова М., Москвина Л. Проектирование визуальных интерфейсов и приложений баз данных на основе среды Delphi: Учеб. Пос./НГУ - Новосибирск. 1999.
    
16. 
    Богуславский А. Соколов С. Основы программирования на языке Си . Коломна: КГПИ, 2002
    
17. 
    Энциклопедия Интернет. –СПб: Питер, 1999
    
18. 
    Мурадян А. Визуальное программирование//Монитор. 1995. №4
    
19. 
    Кейлингерт П. Элементы операционных систем. М: Мир, 1985
    

224 с.

Алоқачи, 2006. – 370б.

22. http://ablsoft.uz

23. http://www.litera.ru

24. http://informatikaplus.narod.ru

25. http://www.softdrom.ru

26. http://softblog.ru

27. http://www.ziyonet.uz