O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

1. 
   Katta va murakkab programmalar qanday tashkil qilinadi?
   
2. 
   Modulni matn shaklida o’rnatish qulayliklarini keltiring.
   
3. 
   Makrogeneratsiya usulini qanday holatlarda qo’llash kerak?
   
4. 
   Alohida tarjima qilinadigan modullar strukturasini tasvirlang.
   
5. 
   Standart modullar nima?
   

[5], [8], [11], [12], [14], [16], [17]

1. 
   Katta hajmdagi programmalarni loyihalash muammolari
   
2. 
   Subjarayon va uni boshqarish
   
3. 
   Xotirani boshqarish va uni taqsimlash
   
4. 
   Subjarayonni boshqaruvchi dastur
   

Amaliy informatikada katta programmaviy tizimlarni ishlab chiqish uchun tayyor programmalardan foydalanish va ularni dinamik tarzda bir- biri bilan bog’lash muhim masalalardan biridir. Bizga ma’lum bo’lgan TPas va Borland Pascal integrallashgan programmalash muhitlarida bu ishni bajarish uchun maxsus texnologiyalar ishlatiladi. Bu texnologiyalarni quyidagi xususiyatlarga ajratish mumkin:

• 
  muhitning tizimli modullarining tayyor protsedura va funksiyalari ishlatiladi;
  
• 
  chaqirilishi kerak bo’lgan tashqi programmalar ixtiyoriy programmalash muhitida tuzilishi mumkin;
  
• 
  programmalar .exe va .com kengaytmali fayl sifatida bo’lishi kerak;
  
• 
  programma sifatida operatsion sistemaning ixtiyoriy komandasini ham qo’llash mumkin.
  

Programmalashda subjarayonlarni tashkil qilish uchun quyidagicha ish ko’radilar.

1. 
   Qo’yilgan masalani yechish uchun programmalar ketma-ketligi hosil qilinadi.
   
2. 
   Bitta programma boshqasini chaqirishini rejalashtiriladi.
   
3. 
   Chaqiruvchi boshqa programmani ishga yurgizgandan keyin xotirada qolishi e’tiborga olinadi.
   
4. 
   Chaqirilgan programma o’z ishini tugatgandan keyin uni ishga da’vat etgan (nisbatan yuqori darajali) programma yana o’z ishini davom ettiradi.
   

Oddiy programma o’z ishini tamomlab xotirani bo’shatsa, subjarayonlar esa ketma-ket bir-biriga boshqaruvni uzatadi va oxirgi subjarayon esa operatsion sistemaga boshqaruvni beradi.

Subjarayonlarni tashkil qilish uchun xotira hajmini ko’rsatish kerak. Subjarayonlar ozod xotirada, ya’ni operatsion sistema, rezident programmalar va ishga tushirilgan programmadan qolgan ortiqcha xotira sohasida tashkil qilinadi.

Masalan, bizga tanish bo’lgan Borland Pascal yoki Turbo Pascal muhitlarida xotirani boshqarish uchun $M turdagi kompilasiya kaliti ishlatiladi. Uni asosiy programmada birinchi satr o’rnida qo’yish kerak.

{$M Stek, Minimumkucha, Maksimumkucha}

Bu yerda 1024 bayt ≤ Stek ≤ 65520 bayt

0 ≤ Minimumkucha ≤ 640 k

0 ≤ Maksimumkucha ≤ 640 k

Ammo Minimumkucha ≤ Maksimumkucha

Dinamik o’zgaruvchilarni joylashtirish uchun ishlatiladigan xotiraning qismini kucha deymiz. Kuchani boshqarish uchun maxsus programma (kucha monitori) ishlatiladi.

$M direktivasiga misol tariqasida {$M 1024, 0, 2048}- ni keltirish mumkin.

Subjarayonlarni tashkil qilish uchun quyidagi DOS-modulining protseduralari ishlatiladi.

1. 
   SwapVectors; Bu protseduraning parametrlari yo’q, tizimning yoki tashqi uzilishlar vektorlarini tiklash (qayta tiklash) uchun ishlatiladi.
   
2. 
   Exec (ExeFile, ComLine: String); Bu yerda ExeFile- subjarayon, ya’ni bajariladigan (.exe, .com) fayl va ComLine- parametrlar
   

3. 
   DosExitCode: word; Bu funksiya subjarayonni yakunlash kodini qaytaradi. Ya’ni subjarayon qanday bajarilganligi haqida ma’lumot beradi.
   

{$M 1512, 0, 0} {Xotirani boshqarish}

Uses dos, crt; {Muhit modullarini ishlatish}

Function Execute(ExeFile, Parameters, Inf):boolean;

Begin

SwapVectors; {OC vektorlarni o’rnatish}

SwapVectors; {Muhit vektorlarini o’rnatish}

Case DosError of

0: begin … end;

2: begin … end;

8: begin … end;

end;

end;

Begin {Programmaning ishchi qismi}

Case Ch of

i: begin … end;

i 1: begin … end;

_

i n: begin … end;

end;

{Tanlash operatori yordamida turli rejalashtirilgan ishlar bajariladi}

Execute- funksiyasining tanasida subjarayonni tahlil qiladigan, ya’ni uning qanday yakunlaganligi haqida ma’lumot beradigan maxsus DosExitCode: word; funksiyasini kiritish maqsadga muvofiq. Funksiyaning natijasi bir bayt (word) ma’lumot beradi. Wordning yuqori bayti quyidagi qiymatlarni qabul qilishi mumkin.









Wordning quyi bayti esa subjarayon sifatida ishlatilgan (ExeFile) programma yakunlanish kodi haqida ma’lumot saqlaydi.

Tahlil qilingan umumiy sxema asosida katta va boshqaruvchi programmalarni turli dasturlovchilarga taqsimlab, ishlab chiqib yagona programma shakliga keltirish osonlashadi.

Bu texnologiyaning yana bir qulayligi turli programmalash muhitlarda (Pascal, Cu, Delphi) tashkil qilingan bajariladigan (.exe, .com) fayllarni birlashtirib yagona programma tashkil qilishdir.

Subjarayonlarni boshqaruvchi dasturning umumiy va to’liq ko’rinishi quyida berligan

Programmani qo’llash uchun Exec protsedurasidagi ExeFile va Parameters formal parametrlarni haqiqiy parametrlar bilan almashtirish kifoya. Agar ExeFilening parametrlari mavjud bo’lmasa, u holda ikkinchi parametr bo’sh qoldiriladi.

Masalan, Exec( ’alpha.exe’, ’ ’);

Subjarayonli programma umumiy sxemasi

Program Psubprocess;

{$M xotirani boshqarish parametrlari}

Begin

Read(k); {k- masala nomeri}

1: begin

Exec(‘prog1.exe’, parameters1);

SwapVectors;

end;

SwapVectors;

Exec(‘prog1.exe’, parameters2);

SwapVectors;

end;

_

3: begin

SwapVectors;

Exec(‘prog1.exe’, parameters2);

SwapVectors;

end;

end.

1. 
   Subjarayon nima uchun tashkil qilinadi?
   
2. 
   Kompilyatsiya kalitlari vazifasini aniqlang
   
3. 
   Subjarayonni tashkil qilishda qaysi modul ishlatiladi?
   
4. 
   Exec protsedurasining rolini aniqlang.
   
5. 
   Uzulish vektorini qayta tiklash nima?
   

6. 
   OS Vektorlarini o’rnatishdan maqsad?
   
7. 
   Subjarayonlarni sxema yordamida tasvirlang.
   

[1], [5], [11], [14], [16]

.

Ma’ruza № 11

Mavzu: Overley programmalar

Reja:

1. 
   Zamonaviy muhitlar va overley programmalar
   
2. 
   Overley tashkil qilish bosqichlari
   
3. 
   Overleyni rasmiylashtirish
   
4. 
   Unit modulining roli
   
5. 
   Overley fragmentlar va bosh programma
   

Endi tizimli programmalashning yana bir kichik va qiziqarli masalasi overley programmalarni tashkil qilish haqida to’xtalib o’tamiz.

Programmalash jarayonida programma hajmi(matni) juda katta bo’lgan holda ko’pgina programmalashtirish tizimlari dastur transliyatsidan keyin “ Not enough memory – Xotira yetishmayapti ” degan ogohlantirish ma’lumotini beradi.

1. 
   Overley moduli yordamida, ya’ni uning talablarini hisobga olgan holda programmani alohida bo’laklarga bo’lamiz.
   
2. 
   Bo’laklar hohlagancha bo’lib, ularning birgalikda talab qiladigan xotira hajmi SHEHM ning ish uchun taqsimlanadigan xotira hajmidan ancha katta bo’lishi mumkin.
   
3. 
   Overley tashkil qilgan programma asosan ikkita fayldan iborat, masalan,
   
   1. 
      prog.exc
      
   2. 
      prog.ovr
      

4. 
   Har bir vaqtning davomida xotiraga faqat kerak bo’lgan bo’lakcha yuklanib ishlatiladi. Programmaning overley qismlari(masalan, i 1 qism) uchun oldingi (i - qism) ishlatilgan qism egallagan xotirani ishlatadi. Qo’shimcha xotira umuman kerak bo’lmasligi mumkin.
   
5. 
   Bo’laklarni xotiraga chaqirish va undan chiqarish uchun maxsus protsedura, ya’ni overleylar administratori (boshqaruvchisi) yordamida bajariladi.
   

a) Overley programmalar ko’pgina tizimlarda(nasalan, Tpas, BP, C ) faqat modul shaklida , ya’ni unit moduli shaklida tashkil qilinadi.

b) Modullarda mavjud bo’lgan bo’laklar, ya’ni bo’limlar (interface – e’lon, implementation – tadbiq etish, begin … end - initsializatsiya – ishga, yuritish) overley programmaga kiritiladi. Ammo bu yerda quyidagi shartlar bajarilishi kerak.

b.1) Har bir overley moduli bosh qismida kompilyatsiya rejimi {$0 }, ya’ni modulni overley bo’lishiga ruxsat beruvchi durektiva mavjud bo’lishi.

b.2) Overley qismprogrammalarni chaqiruvchi hamma protsedura va funksiyalar {$F } (far chaqirish modeli, usuli) rejimida kompilyatsiya qilinishi.

Overley programmalarni tashkil qilish.

Overley programmalarni tashkil qilishning umumiy sxemasi va bosqichlarini oddiy misolar yordamida ko’rib chiqamiz. Asosiy instrumental vosita sifatida Borland Pascal programmalash muhitini ishlatamiz.

Programmaning overley bo’lakalari modul (unit) shaklida tashkil qilinadi. Modulning umuiy ko’rinishi quyidagicha

Unit < modul nnomi >;

Interface {elonlar bo’limi}

Uses mod1, mod2, …, modn;

Const

Type {konstanta, tip, va o’zgaruvchilarni aniqlanishi}

Uses mod1, mod2, …, modn;

Const

Type

Begin

End.

Masalani bir qancha bo’laklarga bo’lish mumkin. Masalan, ma’lumotlarni tayyorlash va kiritish, maksimal va minimal elementlarni topish, ularni joyini almashtirish, hosil bo’lgan natijani chiqarish. Har bir bo’lakni overley programma shaklida tashkil qilib, ya’ni overley fragment ko’rinishda loyihalab asosiy programmada ketma – ket ishga da’vat etib masalani hal qilish mumkin.

Overley fragmentlar va bosh programmaning umumiy sxemalari quyidagilardan iborat.

1) Massivning maksimal va minimal elementlari o’rnini aniqlaydigan modul.

{$F , 0 }

Unit mod1;

Interface

Uses mod2;

Procedure mest0;

Begin … end;

End.

2) Ma’lumotlarni kiritish moduli

Unit mod2;

Interface

Const n=8;

Type mass=array[1..n] of real;

Var arr:mass;

Implementation

Begin … end;

3) Orinalmashtirish moduli

{$F , 0 }

Unit mod3;

Interface

Procedure zamenamesto;

Implementation

Begin … end;

End.

Unit modprima;

Interface

Uses overley;

Implementation

Begin

End.

Program asosiy;

{$F }

Uses Crt, modprima, overley, mod1, mod2, mod3;

{$0 mod2}

{$0 mod3}

Begin … end.

1. 
   Overley usulining vazifasi nimadan iborat?
   
2. 
   Programmalarni Overley tashkil qilish umumiy sxemasini bering
   
3. 
   Overley modullar qanday taskil qilinadi?
   
4. 
   Qaysi kompilyatsiya kalitlari ishlatiladi?
   
5. 
   Overleyni rasmiylashtirish algaritmini keltiring
   
6. 
   Overley programma nechta fayldan iborat?
   

[1], [5], [13], [14], [19]

1. 
   Kirish. Ob’ekt va uning xossalari.
   
2. 
   OMPning asosiy prinsiplari.
   
3. 
   Texnologiyaning qulayliklari.
   
4. 
   Texnologiyaning qo’llash bosqichlari.
   

Ob’yektga- yo’naltirilgan programmalash (OYP) zamonaviy texnologiyalardan bo’lib uning negizida ob’ekt (object) tushunchasi yotadi. Shuning uchun bu texnologiyani ob’ektga- mo’ljallangan yoki ob’ektli texnologiya ham deydilar. Ob’ekt bizga programmalash kursining kirish qismidan ma’lum bo’lgan yozuv, aralash tip (record) tipiga o’xshashdir. Ob’ektga yozuvdan farqliroq nafaqat ma’lumotlar, balki ularni qayta ishlash uchun kerakli bo’lgan algoritmlar (qismprogrammalar) saqlanadi.

Ob’ektni ma’lumotlarning yangi tipi ham deyish mumkin. Shu asosda Cumula-67 tilidan boshlab yangi OYP texnologiyasi paydo bo’ldi va keyinchalik paskal va C tillarida rivojlantirildi. Texnologiya strukturaga va modulli programmalash texnologiyalariga suyanadi va ularni kengaytiradi.

Ob’ekt tushunchasiga misol qilib “Kompyuter”ni olish mumkin.

Kompyuter alohida qismlardan (protsessor, monitor, klaviatura va hokazo) iborat, xotira hajmi, monitor kuchlanish, tezkorlik va hokazo parametrlar bilan xarakterlanadi. Bular kompyuter haqida ma’lumotni tashkil qiladi. Bundan tashqari kompyuter turli amallarni bajaradi yoki uning ustida har- xil amallar bajariladi, masalan, disklarni joylashtirish, ekranda figurani chiqarish, hisoblashni bajarish. Ya’ni “kompyuter” ob’ekti parametrlar va ular ustida bajariladigan amallar majmuidir. Ob’ekt o’ziga xos xususiyatlarni birlashtiradi va ularni qayta ishlaydi.

OMD texnologiyasi katta programmaviy ma’lumotlarni ishlab chiqishda quyidagi qulayliklar beradi:

• 
  Sohaning oddiy tabiiy tushunchalarini ishlatish va yangi tushunchalarni hosil qilish ;
  
• 
  Programma hajmini xossa va amallarni ixchamlashtirish asosida kamaytirish, xotirani dinamik ob’ektlarni qo’llash natijasida tejash;
  
• 
  Ob’ektlar kutubxonasini yaratish, programmani o’zgartirishni osonlashtirish;
  
• 
  Qismprogrammalarni turli to’plamli formal parametrlari bilan qo’llash;
  
• 
  Ob’ekt haqida to’liq ma’lumotni bir joyda birlashtirish va programma taxlashni soddalashtirish.
  

Bizga ma’lum bo’lgan TPas yoki BP muhitlarda OMP-ga asoslangan Turbo Vision kutubxona (qismprogrammalar majmua) si ishlatiladi va muloqotli (interaktiv) programmalar to’plamini loyihalash uchun katta qulayliklar beradi.

1. 
   Inkapsulyatsiya (Qobiqlash). Qobiqlash ma’lumotlar to’plamini va bu to’plamni qayta ishlashga mo’ljallangan algoritmlarni (qismprogrammalarni, ya’ni protsedura va funksiyalarni) birlashtirishdir. Natijada yangi tip- ob’ekt (object) paydo bo’ladi. OMP muhitida ma’lumotlarni ob’ekt maydonlari va qismprogrammalarni ob’ekt metodlari deymiz.
   

1. 
   Ob’ekt tashqi muhitdan mustaqil bo’ladi.
   
2. 
   Ma’lumotlar va algoritmlarni modifikatsiya qilish (o’zgartirish) osonlashadi.
   
3. 
   Ob’ektlar kutubxonasini yaratishga qulay sharoitlar paydo bo’ladi.
   

2. 
   Vorislik (Meroslik, irsiylik- наследование). Tayyor ob’ektlar yordamida yangi ob’ektlar ketma- ketligini yaratish. Eski (bosh) ob’ektlarga ma’lumotlar tasvirlanishi va ularni qayta ishlash metodlari yangi ob’ektlarga “merosiy” (otadan- o’g’ilga- nevaraga) o’tishi. Ya’ni bosh ob’ektdagi maydonlar va metodlar avtomatik ravshda “otadan” “o’g’ilga” o’tadi, yangilari bilan kengaytiriladi yoki o’zgartiriladi.
   

1. 
   Ob’ekt xususiyatlarini o’zgartirish osonlashadi.
   
2. 
   Masala qo’yilishida bosh (ota) ob’ektda mujassamlangan xususiyatlar keyinchalik yangi (o’g’il) ob’ektlarning xususiyatlari bilan kengaytiriladi.
   
3. 
   Murakkab programmani qadamba- qadam ishlab chiqish sharoiti paydo bo’ladi.
   

3. 
   Polimorfizm (umumiylik, o’rindoshlik). Polimorfizm deb- bitta bosh (ota) ob’ektdan paydo bo’lgan qarindosh ob’ektlarning o’xshash muammolarni turlicha (o’ziga xos) usullar yordamida yechishga aytiladi. Boshqacha qilib aytganda, tasvirlangan qismprogrammalar ob’ektlar ketma- ketligida ta’sir kuchiga ega bo’lib, har bir keyingi pog’onada (bosqichda) turgan ob’ekt o’zi ustida bu qismprogrammani o’zicha qo’llashi mumkin.
   

1. 
   Bosh ob’ektdagi metodlarda mavjud bo’lmagan xususiyatlarni keyingi pog’onadagi ob’ektlarda hosil qilish.
   
2. 
   Yangi ob’ektga bosh ob’ektdagi metod nomi bilan metodni e’lon qilib unda yangi xossalarni kiritish.
   
3. 
   Ikkita bir xil metod va turli xususiyatlarni loyihalash.
   
4. 
   Virtuallashtirish (виртуализация), ya’ni nafaqat yangi (o’g’il) ob’ekt metodini bosh (ota) ob’ekt metodlariga murojaat qilinishini, balki teskarisi ham, ya’ni bosh ob’ekt metodlarini yangi ob’ekt metodlariga murojaat qilinishini tashkil qilish.
   

Programmada obrazlarni ko’chirishni namoyish etish uchun kursorni boshqaruvchi klavishalar: Home, End, PgUp, PgDn- dioganal bo’yicha harakat uchun, Tab- ko’chirish kerak bo’lgan obrazni tanlab olish uchun va Esc- programmadan chiqish uchun ishlatiladi.

1. 
   Obe’ktlarni tashkil qilish. Bizga ma’lum programmalash muhitlarida ob’ektlarni yaratish uchun uchta maxsus so’z: object, constructor, destructor va uchta standart direktivalar: private, public va virtual ishlatiladi.
   

Type MyObject = object

{ob’ekt maydonlari}

{ob’ekt metodlari}

End;

Agar ob’ekt boshqa bosh (ota) ob’ektdan hosil qilingan bo’lsa, u holda bosh ob’ekt nomi object so’zidan keyin qavslarda ko’rsatiladi.

{ ob’ekt maydonlari}

{ob’ekt metodlari}

End;

• 
  Ixtiyoriy ob’ekt xohlagancha avlodga (farzandlarga) va faqat bitta bosh (ota) ob’ektga ega bo’lishi mumkin;
  
• 
  Ob’ekt tipi faqat asosiy programmaning turlarini tasvirlash bo’limida (type bo’limida) yoki modullar bo’limlarida e’lon qilinishlari kerak. Qismprogrammalarda (protsedura va funksiyalarda) ob’ektlarni tasvirlash mumkin emas;
  
• 
  Ob’ekt tipini tasvirlashda ma’lumotlar maydonlari metodlarni tasvirlashdan oldin bo’lishi kerak;
  
• 
  Ob’ekt komponentalari fayl bo’lishi mumkin emas va o’z navbatida fayllar “ob’ekt” tipidagi komponentalarni saqlamaydi.
  

Type TgraphObj = object

Private {ob’ekt maydonlari foydalanuvchidan yashirilinadi}

x, y: integer; {nuqta koordinatasi}

color: word;{figura rangi}

public {ob’ekt metodlari foydalanuvchi uchun ochiq}

constructor Init(ax, ay: integer; aColor: word); {ob’ekt ekzemplyarini (nusxasini) hosil qiladi}

procedure Draw(aColor: word); virtual; {ob’ektni berilgan aColor rangi bilan chizadi}

procedure Show; {color rangi bilan ob’ektni ko’rsatadi}

procedure Hide; {fon rangi bilan ob’ektni yashiradi}

procedure MoveTo (dx, dy: integer); {ob’ektni koordinatasi x dx, y dy bo’lgan nuqtaga ko’chiradi }

end;

Private direktivasi yashirilgan (yopilgan ) maydon va metodlar seksiyasini ochadi. Agar shu seksiyada programmalovchi TPU- modulidan foydalangan bo’lsa u holda foydalangan ob’ektlarning elementlari “ko’rmas” shakliga o’tadi. Yuqoridagi tasvirlashda reper (nishonli) nuqta hisoblanadigan (x, y) ixtiyoriy tarzda o’zgartirilishi mumkin emas. X va Y qiymatlarini o’zgartirish uchun ob’ekt tarkibiga kiradigan Init va MoveTo metodlari ishlatiladi.

Yashirilgan ( ko’rmas) maydon va metodlar ob’ekt tasvirlangan programmaviy birliklarda (programma yoki modul) ochiq deb qabul qilinadi. Agar biz keyinchalik GraphObj modulini yaratsak, u holda yashirilgan elementlar faqat shu modulda “ochiq” va bu modulni ishlatuvchi asosiy programmada “yopiq” deb hisoblanadi.